मध्यममार्गी 'आऊटलुक'

‘आऊटलुक’ या इंग्रजीतल्या आघाडीच्या न्यूज मॅगझिनला याच आठवड्यात पंधरा वर्षे पूर्ण होताहेत. ‘आऊटलुक’ मध्यममार्गी आहे. मधममार्गी भूमिकाच मोठ्या प्रमाणावर ग्राह्य मानल्या जातात आणि त्यांचाच प्रभाव जास्त असतो. त्या न्यायानं ‘आऊटलुक’चाही प्रभाव जास्त आहे. आणि तेच त्याच्या यशाचं रहस्यही.


..............................................................................................


अडचण अशी आहे की, ‘आऊटलुक’बद्दल लिहिण्याआधी विनोद मेहतांबद्दल सांगावं लागेल. इतकं हे समीकरण एकजीव झालेलं आहे. विनोद मेहतांचा आधीचा प्रवास पाहता ते गेली सलग पंधरा वर्षे एका जागी राहिले, हे मोठं आश्चर्यच म्हणावं लागेल.
विनोद मेहतांचा जन्म रावळपिंडीत झाला पण त्यांचं बालपण लखनऊत गेलं. विसाव्या वर्षी ते लंडनला गेले. तिथं आठ वर्षे त्यांनी ‘पेंग्विन’ या जगप्रसिद्ध प्रकाशन संस्थेत काम केलं. बी. ए. तिस-या वर्गात पास होऊन मेहता 1970 साली मुंबईत परतले. काही दिवसांनी त्यांनी ‘बॉम्बे : अ प्रायव्हेट व्ह्यू’ हे पुस्तक लिहिलं. नंतर 1972मध्ये मीनाकुमारीचं चरित्र लिहिलं. विनोद मेहता मीनाकुमारीला एकदाही भेटले नव्हते. पण तिचे काही चित्रपट मेहतांनी दूरदर्शनवर पाहिले होते. मग तिच्याबद्दल माहिती मिळवून आणि ‘फिल्मफेअर’, ‘फिल्म इंडिया’चे अंक वाचून चरित्र लिहिलं. त्याची त्या काळात बरीच चर्चाही झाली. नंतर मेहतांनी संजय गांधीचंही चरित्र लिहिलं. पण ती बरीच पुढची गोष्ट. विनोद मेहता 1974 साली India’s first real girlie magazine असणा-या ‘डेबोनिअर’ या मासिकाचे पहिले संपादक झाले. ‘डेबोनिअर’मध्ये अर्धनग्न-नग्न बायकांची चित्रं छापली जात आणि दर्जेदार मजकूरही, निदान मेहतांच्या काळात तरी. त्यात करंट अफेअरबद्दलही एक विभाग असायचा. सेक्स या विषयाची खुल्या मनानं आणि कलात्मक मांडणी करणारं मासिक म्हणून मेहतांनी त्याला लौकिक मिळवून दिला. मेहता जॉईन झाले तेव्हा ‘डेबोनिअर’ सुरू होऊन सात-आठ महिनेच झाले होते, पण त्याची अवस्था तितकीशी चांगली नसल्यानं ते बंद पडण्याच्या मार्गावर होतं. मेहता मालकाला म्हणाले, ‘मला थोडी संधी द्या. पुढच्या सहा महिन्यात त्याचा खप वाढवून दाखवतो.’ ते मेहतांनी करून दाखवलं. सलग सात वर्षे म्हणजे 1981 पर्यंत मेहता ‘डेबोनिअर’च्या संपादकपदी होते.
त्यानंतर ते ‘संडे आब्झर्वर’चे संस्थापक संपादक झाले. या वृत्तपत्राला मेहतांनी पुढच्या सहा वर्षाच्या काळात ‘आशियातील सर्वात जास्त खप असलेलं रविवार-वृत्तपत्र’ असा लौकिक मिळवून दिला. 1987मध्ये विनोद मेहता ‘दि इंडियन पोस्ट’चे संपादक झाले. पण थोड्याच दिवसात तिथंही राजीनामा दिला. मग अनुक्रमे ‘बॉम्बे’ आणि ‘इंडिपेडेंट’चे संपादक झाले. तीही वृत्तपत्रं गाजली. त्यानंतर मेहतांनी मुंबईलाच रामराम ठोकला आणि थेट दिल्ली गाठली. तिथं ते ‘पायोनिअर’चे संस्थापक संपादक झाले. पण तेही 1994 साली सोडलं. मग त्यांनी ‘आऊटलुक’ या न्यूज मॅगझिनची घोषणा केली. तेव्हा सा-यांनी गृहीतच धरलं होतं की, विनोद आहे तोवर ते चालेल आणि तो सोडून गेला की, त्याचेही बारा वाजणार. कारण मेहता होते तोपर्यंत आधीची सारी वृत्तपत्रं गाजली होती आणि ते सोडून गेल्यावर ती वाजलीही होती. पण विनोद मेहतांनी आपल्या आधीच्या प्रतिमेला छेद दिला. अन् तोही एक नव्हे, दोन नव्हे तब्बल पंधरा वर्षे. 18 ऑक्टोबर 1995 रोजी ‘आऊटलुक’चा पहिला अंक प्रकाशित झाला. ‘आऊटलूक’च्या पहिल्याच अंकातली कव्हर स्टोरी काश्मीरातल्या ओपिनियन पोलबाबत होती, “77 per cent say no solution within Indian Constitution”. या अंकाची शिवसेनेनं देशभर होळी केली आणि ‘आऊटलुक’ रातोरात प्रसिद्धीला आलं. भारतातल्या सर्व वृत्तपत्रांच्या हेडलाईनचा विषय झालं.
‘इंडिया टुडे’ हे तेव्हा पाक्षिक होतं. त्यामुळे आपण साप्ताहिक न्यूज मॅगझिन सुरू करायचं असं मेहतांनी ठरवलं. त्याच्या पहिल्या अंकाची तयारी तब्बल सहा महिने चालली होती. आणि त्या अंकाचं स्वागत हे असं झालं! त्याविषयी मेहता म्हणतात, opinion poll in the Kashmir valley. (Organising the poll was a nightmare; insurgency was at its height. Most Kashmiri Muslims took the surveyors for IB men!) The headline on the cover was authentic and revealing: 77 per cent say no solution within Indian Constitution.
Open, Debate-provoking and Liberal journal अशी ‘आऊटलुक’ची सुरुवातीपासून ओळख आहे. याशिवाय विविधता, लेखांचा आवाका, मजकुराची अचूकता, बोलकी छायाचित्रं-ग्राफिक्स, सुबक व उत्तम मांडणी, चांगलं मुद्रण आणि विनोद मेहतांचा अंकावरील खास ठसा ही वैशिष्टयंही. एखाद दुसरा चांगला अंक काढणं ही सोपी गोष्ट असते, पण सातत्यानं चांगले अंक काढणं, आपल्या वाचकांच्या विश्वासाला तडा न जाऊ देणं हे शिवधनुष्य पेलणं सोपं नसतं. ‘आऊटलुक’ त्याबाबतीत द्वितीय श्रेणीत उत्तीर्ण होतो. ‘आऊटलुक’ची भाषा अतिशय सुबोध असते. ललित-वैचारिक असं त्यातल्या लेखांचं स्वरूप असतं. ब-याचदा लोकांच्या मनातल्या विषयांवर लेख असतात. एकच विषय घेऊन त्याच्या वेगवेगळ्या बाजू समोर आणण्याचं कामही ‘आऊटलुक’ करतं आणि एकाच विषयाचा ब-यापैकी पाठपुरावाही. ‘डेबोनिअर’पासून विनोद मेहता शेवटच्या पानावर डायरी लिहितात. तो क्रम ‘आऊटलुक’मध्येही चालू आहे. ही डायरी खुशखुशीत आणि वाचनीय असते. खळबळजनक बातम्या, इंग्रजीत ज्याला ‘स्कूप्स’ म्हणतात, ‘आऊटलुक’ तेही ‘इंडिया टुडे’च्या चालीवर करतंच.
‘आऊटलुक’मध्ये 800-1000 शब्दांपेक्षा मोठा नसतो, ‘इंडिया टुडे’मध्ये कोणताही लेख साधारणपणे 1000-1200 शब्दांपेक्षा मोठा नसतो आणि ‘फ्रण्टलाईन’मध्ये तो 1500 पेक्षा मोठा नसतो. हे या तिन्ही नियतकालिकांनी जाणीवपूर्वक केलेलं आहे, तो त्यांच्या धोरणाचा एक भाग आहे, हे लक्षात घ्यायला हवं.
17 ऑक्टोबर 2005 साली ‘आऊटलुक’ला दहा वर्षे झाली. तेव्हा त्यांनी A Decade like no other या नावाने विशेषांक काढला. त्याचं उपशीर्षक होतं, Looking Back, Looking Ahead, Looking in. अकराव्या वर्धापनदिन विशेषांकात सोनिया गांधी, अमिताभ बच्चन, बुद्धदेव भट्टाचार्य, कॅप्टन गोपीनाथ, अरुणा रॉय, सुनील मित्तल, अमिताव घोष, अशा अकरा व्यक्ती आणि अणू बॉम्ब, न्यूज चॅनेल्स, इंटरनेट, फास्ट फूड, पेज थ्री, मॉल्स, एक्सप्रेस वे, कॉल सेंटर्स, सेलफोन्स, स्टिंग पत्रकारिता यांचा 1995 ते 2006 काळातला आढावा घेतला होता. ‘आऊटलुक’च्या विशेषांकांत ‘सेक्स’पासून ‘बी स्कूल’पर्यंत सर्व विषय असतात. पण एकाचाच उल्लेख करायचा तर तो 23 ऑगस्ट 2004चा ‘व्हाट इफ’चा करता येईल. स्वातंत्र्य दिनाच्या निमित्तानं लोकांच्या मनातल्या अनेक प्रश्नांचा धांडोळा या अंकात घेतला आहे. भारताची फाळणी झाली नसती तर, नेताजी परत आले तर, सरदार पटेल पहिले पंतप्रधान झाले असते तर, म. गांधी जिवंत असते तर, भारतानं 1962चं युद्ध जिंकलं असतं तर, इंदिरा गांधी पंतप्रधान झाल्या नसत्या तर, त्यांनी आणीबाणी घोषित केली नसती तर, अशा जवळपास चौतीस मिथ घेऊन त्यावर नामवंताकडून लेख लिहून घेतले. ‘जर-तर’ला इतिहासात स्थान नसतं, तो केवळ स्मरणरंजनाचा भाग असतो आणि त्याचा वर्तमानात काहीच उपयोग नसतो हे या अंकातून कुठलाही स्टँड न घेता ‘आऊटलुक’नं दाखवून दिलं.
आजघडीला इंग्रजीत ‘इंडिया टुडे’, ‘आऊटलुक’ आणि ‘फ्रण्टलाईन’ ही तीन आघाडीची नियतकालिकं आहेत. ‘इंडिया टुडे’ हे इंग्रजी नवसाक्षर लोकांचं, ‘फ्रण्टलाईन’ इंटेलेक्च्युअल लोकांचं तर ‘आऊटलुक’ या दोन्हींच्या मधल्या लोकांचं नियतकालिक आहे. जसा कथा-कादंब-या-कविता वाचणारा पहिला वर्ग असतो, चरित्र-आत्मचरित्रं वाचणारा दुसरा वर्ग असतो आणि वैचारिक लेखन वाचणारा तिसरा वर्ग असतो. तसंच हे आहे. आणखी नेमकेपणानं सांगायचं तर ‘इंडिया टुडे’ हे जास्त लोकानुनय करणारं आहे, ‘फ्रण्टलाईन’ आयडियॉलॉजिस्ट आहे तर ‘आऊटलुक’मध्ये दोन्हीचं मिश्रण पाहायला मिळतं.
एकंदर ‘आऊटलुक’ मध्यममार्गी आहे. जगात कुठेही मध्यममार्गीच सरकारच सत्तेवर येऊ शकतं. मध्यममार्गी भूमिकाच मोठ्या प्रमाणावर ग्राह्य मानल्या जातात आणि त्यांचाच प्रभाव जास्त असतो. त्या अर्थानं आणि न्यायानंही ‘आऊटलुक’चाही प्रभाव जास्त आहे. आणि हेच त्यांच्या यशाचं रहस्य आहे.
अलीकडच्या काळात मात्र ‘आऊटलुक’नं काही न पटणा-या भूमिका घेतल्या आहेत. त्या विनोद मेहतांच्या लिबरल आणि समन्वयवादी भूमिकेला छेद देणा-या आहेत. काश्मीर प्रश्नाबाबतची टोकदार भूमिका आणि अरुंधती रॉयला अवास्तव महत्त्व देऊन तिचं प्रस्थ वाढवणं ही त्याची दोन महत्त्वाची उदाहरणं. अरुंधतीचे मोठमोठे आणि प्रचंड एकांगी लेख ‘आऊटलुक’ सातत्यानं छापत असतं. (आणि दुस-या बाजूला रामचंद्र गुहा यांचे विचारप्रवर्तक लेखही.) अरुंधतीची भूमिका ही विनोद मेहता यांची वा त्यांच्या ‘आऊटलुक’ची असेलच असं नाही. कदाचित त्यांनी मार्केटमध्ये चलती आहे म्हणून या प्रकारचं लेखन छापलं असेल. पण या संवेदनशील विषयांवर ओपिनिअन मेकरची भूमिका घेण्यात ‘आऊटलुक’ कमी पडलं असं खेदानं म्हणावं लागतं. अशा प्रश्नांना स्थान देणं हे जरा घातक आहे. ते निदान ‘आऊटलुक’कडून होऊ नये. ‘आऊटलुक’ यापुढेही मध्यममार्गी राहील अशी अपेक्षा काही वावगी नाही.