Monday, April 27, 2015

गांधी मला नडला

वसंत दत्तात्रेय गुर्जर हे प्रसिद्धिपराङ्मुख कवी मागच्या आठवड्यात एकदम चर्चेत आले. गुर्जरांचं वयवर्ष ७१. या वयात मराठीतल्या हिकमती वा प्रसिद्धिलोलुप कवीला चांगले दिवस येतात. म्हणजे त्याला अधूनमधून जाहीर कार्यक्रमांची निमंत्रणं येतात, मधूनमधून त्याच्या वाट्याला एखादा पुरस्कारही येतो. यापैकी काहीच नाही झालं, तर शालेय कार्यक्रमातल्या बक्षीस वितरणाचा वा गॅदरिंगचा प्रमुख पाहुणा वगैरे होण्याचं भाग्य त्याला लाभतंच लाभतं. फेसबुकमुळे आणि वॉट्सअॅपमुळे हल्ली स्वत:च्या कविता स्वत:च प्रकाशित करण्याची सोय झाल्याने या वयातही अनेकांना आपलं मन हिरवंगार ठेवता येतंच. गुर्जरांना याही गोष्टी नडल्याच. कारण ते पडले लघुनियतकालिकांच्या चळवळीतले कवी. त्यात पुन्हा अबोल, प्रसिद्धिपराङ्मुख. लघुनियतकालिकांच्या चळवळीतले सगळेच लेखक-कवी असे नाहीत. त्यातल्या अनेकांना आपल्या ‘प्रतिमा उत्कट’ करण्याच्या खुब्या माहीत आहेत. गुर्जरांकडे तेही नाही. त्यावाचून त्यांचंही काही नडलेलं नाही म्हणा; पण त्यांच्यातल्या कवीचं नडलंच म्हणायचं.
पण गुर्जरांना सगळ्यात जास्त कुठली गोष्ट नडली असेल, तर ती म. गांधी. त्यांनी ‘गांधी मला भेटला’ ही दीर्घ कविता लिहिली. जानेवारी, १९८३मध्ये ती अशोक शहाणे यांनी ‘प्रास प्रकाशन’तर्फे पोस्टर स्वरूपात प्रकाशित केली. ऑक्टोबर, १९८६मध्ये ति्ाची दुसरी आवृत्तीही काढावी लागली. पुढे तिचा हिंदी अनुवादही झाला. ही कविता तेव्हा बरीच गाजली, काहींना आवडली. ज्या अर्थी ही गांधींवरची कविता काहींना आवडली, त्याच अर्थी ती अनेकांना आवडली नाही, हेही उघडच आहे.
गंमत पाहा. १९८३ मधली ही कविता ऑल इंडिया बँक असोसिएशनच्या जुलै-ऑगस्ट, १९९४च्या द्वैमासिकात पुनर्प्रकाशित झाली आणि एकदम, तिच्यामुळे गांधीजींची प्रतिमा डागाळली. पुण्याच्या पतित पावन संघटनेने गुर्जर, वरील द्वैमासिकाचे प्रकाशक देविदास तुळजापूरकर आणि मुद्रक धनंजय दादासाहेब कुलकर्णी यांच्याविरोधात खटला भरला. लातूर मुख्य न्यायदंडाधिकाऱ्यांच्या खटल्यात तिघेही दोषी ठरले. त्याला मुद्रक-प्रकाशकांनी मुंबई उच्च न्यायालयाच्या औरंगाबाद खडंपीठात आव्हान दिलं. २०१०मध्ये ‘अश्लील, बीभत्स आणि अनुचित’ असा निर्वाळा या खंडपीठाने देत, “या कवितेतील ओळींमुळे महात्मा गांधी यांची प्रतिष्ठा व प्रतिमा डागाळली,” असा निवाडा दिला. त्यालाही प्रकाशकाने सर्वोच्च न्यायालयात आव्हान दिलं होतं. त्याची सुनावणी मागच्या पंधरवड्यात सुरू झाली. तेव्हा गुर्जरांच्या या कवितेविषयीच्या आधी इंग्रजी व मग मराठी वर्तमानपत्रात बातम्या झळकल्या.
समीक्षक प्रा. राजशेखर शिंदे गुर्जरांवरील लेखात म्हणतात, “गांधीजींवर टीका झाली म्हणून या कवितेवर कोणी प्रतिकूल लिहिले-बोलले असतील; पण प्रतिकूल मतं व्यक्त झाली, ती कारणं निराळी आहेत. त्यामध्ये गुर्जरांनी अनेक सांप्रदायिक विचारांचं-आचारांचं बिंग फोडलं म्हणून त्यांची ‘गांधी मला भेटला’ ही कविता स्फोटक ठरली. गांधीसारखा महात्मा देवासारखा मोठा असतो. एवढं महात्म्य गांधीजींना लाभलं, म्हणून ते प्रत्येकाचे वाटतात. गुर्जरांना गांधी भेटले, ते विवेकशून्य समाजमनात. गांधी स्वत: हतबल, निराश, न्यूनगंडबाधित अशा मनोवस्थेत.” अशा समाजात भेटलेले गांधी नडल्याशिवाय कसे राहतील?
हे जे नडणारे गांधी आहेत, ते खरं तर गांधींनंतरचे गांधी आहेत. प्रसिद्ध समाजशास्त्रज्ञ आशिष नंदी यांनी या गांधींनंतरच्या गांधींची चार वर्गांत विभागणी केली आहे. पहिले- भारतीय राज्यसंस्था व भारतीय राज्यवादाचे गांधी, दुसरे- गांधीवाद्यांचे गांधी, तिसरे- हे लहरी, मनमानी आणि कलंदर व्यक्तींचे गांधी आणि ‘चौथे गांधी हे सहसा वाचले जात नाहीत, ते फक्त ऐकले जातात आणि तेही अप्रत्यक्षपणे. मार्टिन ल्युथर किंगसारखा एखादाच माणूस काळजीपूर्वक व साक्षेपाने वाचून त्यांच्या कामाचं मूल्यमापन करतो. बाकीच्यांना त्यांनी काय लिहिलं, हेदेखील ठाऊक नसतं.’ गांधी न वाचताच, गांधीवादी असणाऱ्यांची संख्या भारतात सर्वात जास्त आहे. त्यातल्या काहींची आकलनक्षमता इतकी तोकडी आहे की, त्यांनी गांधी वाचले, तरी त्यांना ते समजत नाहीत. याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे अरुंधती रॉय. त्या नक्षलवाद्यांना ‘छोटे छोटे गांधी’ म्हणतात. 
या गांधींनंतरच्या गांधींचं भारतात मोठं पीक आहे. सध्या मोदी सरकारच्या कृपेने ‘कृतघ्न गांधीवाद्यां’मध्ये भरच पडत आहे. हे सर्वच ‘गांधींनंतरचे गांधी’ स्वत:ला सर्वोच्च न्यायालयातले न्यायाधीश समजतात. प्रत्यक्षात सर्वोच्च न्यायालयातही मुख्य न्यायाधीश एकच असले, तरी यातले अनेक गांधी एकाच वेळी सर्वोच्च न्यायालयाच्या मुख्य न्यायाधीशाच्या थाटात वावरत असतात. त्यांचा तसा नुसता समजच नाही, तर खात्रीच आहे. आता जी गोष्ट सर्वोच्च आहे, तिच्याविरुद्ध ‘ब्र’ उच्चारायचा म्हणजे? गुर्जरांनी नेमका त्यांच्याच शेपटीवर पाय दिला. मग, ते नडणारच ना?
हे चारही गांधी गुर्जरांना भारतात कुठे-कुठे भेटले, त्याचं वर्णन त्यांनी ‘गांधी मला भेटला’ या कवितेत केलं आहे. हे गांधी त्यांना बनियाकडे पैसे मोजत एक नोट हळूच लंपास करताना, बौद्धमठात बीफचिली ओढताना, अस्पृश्य म्हणून पुनर्जन्म मिळावा म्हणताना, हेमामालिनीच्या नावानं हस्तमैथुन करताना, रजनीश आश्रमात संभोगाच्या समाधीतून शेळीकडे वळताना, कामगारांवरील पिक्चर बघताना, शेतकऱ्यांच्या वेशात शहरात स्थायिक होताना, दवाखान्यात सॅम्पलची बाटली सावरकरांना विकताना, छत्रपतीछाप बिडी ओढताना, हाजी मस्तानच्या साम्राज्यात पंचा सोडताना, न्यायालयात आरोपीच्या पिंजऱ्यात, अत्र्यांच्या शिवशक्तीत देशी घेताना, विनोबांच्या धारावीत अशा ३२-३३ ठिकाणी भेटतात. हे गांधी राजरोसपणे नंगानाच करताना गुर्जर यांनी त्यांना पकडलं आणि आपल्या कवितेत आहे तसं, एका रांगेत उभं केलं. कल्पना करा राव, कुणालाही असं भररस्त्यात विवस्त्र केल्यावर ते गप्प थोडेच बसणार? खरा प्रकार आहे तो इतकाच; पण त्याचा त्रास गुर्जरांना गेली २० वर्षं होतो आहे. या काळात या तथाकथित गांधींनंतरच्या गांधींमध्ये कितीतरी भर पडली आहे. 

प्लेटो यांनी आदर्श राज्याची मांडणी करणाऱ्या ‘रिपब्लिक’ या आपल्या ग्रंथात कवी लोकांना अजिबात स्थान दिलं नव्हतं. या लोकांचा काही उपयोग नसतो, असं त्यांचं म्हणणं होतं. आपला देश म्हणजे काही प्लेटोचं आदर्श राज्य नाही; पण तो ‘गांधींनंतरचा भारत’ मात्र नक्की आहे. या भारतात गांधीजींच्या विचाराला तिलांजली देणाऱ्या सगळ्या गोष्टी मौजूद आहेत. गांधींचं नशीबच म्हणायला हवं की, हे सर्व पाहायला ते नाहीत. आिण असते तर मंदिरं वगैरे बांधून त्यांचा ‘गणपती’ केला गेला असता.
गांधीजींनी ‘रामराज्या’ची संकल्पना मांडली होती खरी; पण ती त्यांच्या हयातीतही शक्य झाली नाही आणि भविष्यात कधी होईल, याची शक्यताही दुरापास्त आहे. त्यामुळे भारतासारख्या आदर्श नसलेल्या देशात आणि त्यातही महाराष्ट्रासारख्या पुरोगामी राज्यात गुर्जरांसारख्या कवीला धोकादायक मानलं जात असेल, तर तो
प्लेटोच्या सिद्धांताचा मूर्तिमंत व्यत्यास म्हणावा लागेल.
पण गुर्जर हे एकच कवी आहेत, तो काही कविसंप्रदाय नाही. अनेक कवी असते, तर आपण समजूही शकलो असतो. अनेकांच्या कविता, त्यातील शब्द एकत्र आल्याने त्यांचं ग्रेनेडसारख्या स्फोटकात रूपांतर होतही असेल (मराठीतल्या नसल्या, तरी इतर देशांतल्या कवींच्या शब्दांचा महिमा तसा आहेच ना!); पण इथे तर गुर्जर या एकाच कवीची मोजून एकच कविता आहे. गेली २० वर्षं सत्र व उच्च न्यायालयांना या एका कवितेचा निकाल लावता येऊ नये, यावरूनच तिच्या भयानकतेची कल्पना यावी. आता सर्वोच्च न्यायालयात तरी तो लागतो की, नाही ते कळेलच म्हणा. तोवर गुर्जरांनी ‘गांधी मला नडला’ असा या कवितेचा उत्तरार्ध लिहायला घ्यायला हरकत नाही. ‘गांधी मला नडला’ असं म्हणणाऱ्याला कुणी नडायला जाणार नाही. कारण गांधींच्या नादी लागून वाया गेलो म्हणणाऱ्याचं फारफार तर प्रबोधन केलं जाऊ शकतं, त्याला कोणी न्यायालयात खेचायला जाणार नाही.  

No comments:

Post a Comment