ग्रेट भेट : मंतरलेले दिवस

लहानपणी दारिद्रयामुळे घरी टीव्ही नव्हता आणि आता विशिष्ट वैचारिक भूमिकेमुळे नाही. तरीही मी ध्यानीमनी नसताना ‘आयबीएन-लोकमत’ या वृत्तवाहिनीमध्ये गेलो. तिथं दीड-दोन वर्षं काम केलं. त्यातील काही अनुभवांविषयी, विशेषत:‘ग्रेट-भेट’ या ‘आयबीएन-लोकमत’वरील सर्वाधिक पाहिल्या जाणाऱ्या कार्यक्रमाच्या आठवणी सांगणारा लेख मी ‘चौफर समाचार’ या दिवाळी अंकामध्ये सविस्तर लेख लिहिला आहे. या अंकाची निर्मिती अतिशय उत्तम प्रकारे करण्यात आली आहे. मांडणीही उत्तम आहे. त्यामुळे शक्यतो मूळ अंकच पाहावा. पण ते शक्यच नसल्याच हा संपूर्ण अंक नेटवरही उपलब्धध आहे. तो जरूर पहावा. वाचावा आणि आपला अभिप्रायही कळवावा.
लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा - ‘चौफर समाचार’

‘अक्षरनामा’चा रे टाहो…

 ‘अक्षरनामा’ या मराठीतल्या पहिल्यावहिल्या ऑनलाईन फीचर्स पोर्टलचा संपादक म्हणून रुजु झालोय. त्याचे पहिले संपादकीय.
.................................................................................
 

http://www.aksharnama.com

 मतमतांतरांचा गलबला, प्रसारमाध्यमांची चवितचर्वणं, सोशल मीडियाचा धबधबा, साहित्याची चमकधमक, ओसंडलेल्या बाजारपेठा, गजबजलेले शॉपिंग मॉल्स, ओसंडून वाहणारी रेस्टॉरंटस आणि इंटरनेटपासून व्हॉटसअॅपपर्यंतची माध्यमं आपल्या पुढ्यात ओतत असलेला माहितीचा ढिगारा… हे आजचं आपल्या सर्वांचं वर्तमान जग आहे. घटना पाहता पाहता व्हायरल होतात, वस्तुस्थितीविषयी विविध दृष्टिकोन मांडले जातात, पण सत्याची एखाद-दुसरी बाजू समजून घेण्यासाठी मोठे प्रयास पडतात. माहितीच्या ढिगाऱ्यातून नेमकी घटना समजून घेणं अनेकदा शक्य होत नाही, ते झालं तर त्यातल्या वस्तुस्थितीविषयी नक्की कुणाला सांगता येत नाही. त्यामुळे अनेकदा सामान्यांपासून सुशिक्षितांपर्यंत आणि बुद्धिजीवींपासून बुद्धिवाद्यांपर्यंत सर्वच जण गोंधळ, संभ्रम यांच्या आवर्तात सापडलेले दिसतात. गेल्या पंचवीस वर्षांत आपल्या गल्लीत, गावात, शहरात, राज्यात, देशात आणि जगात कितीतरी पटापट परिस्थिती बदलत गेली. काळाबरोबर धावू इच्छिणाऱ्यांचीही जिथं भंबेरी उडतेय तिथं काळाच्या बरंच मागे असलेल्यांचं काय होणार! व्यक्ती, संस्था, समाज, राज्य, देश आणि संबंध जगच स्थित्यंतरांच्या सोसाट्यात सापडलं आहे. तंत्रज्ञानाचा जनमानसावरील दबदबा वाढत चालला आहे. त्यामुळे या सोसाट्यात सामील न होण्याचा, त्याच्या कचाट्यात न सापडण्याचा पर्याय निदान सुशिक्षितांना तरी फारसा उरलेला नाही. काळाचा बेफाम वारू चौखूर उधळतो आहे आणि जगभरचा सुशिक्षित, बुद्धिजीवी मध्यमवर्ग त्यावर स्वार होऊ पाहतो आहे. जणू काही मध्यमवर्गाची रॅटरेस चालू आहे. त्यामुळे अनेकदा आपली अवस्था एखाद्या अभयारण्यात हरवल्यासारखी होते.

मुद्रित-इलेक्ट्रॉनिक माध्यमं आणि सोशल मीडिया हे समाजाचे आरसे असतात, कान-डोळे असतात आणि दिशादर्शकही. पण त्यांच्याही आवाक्यात येणार नाही, असं काय काय आपल्या आजूबाजूला सतत घडत राहतं. एकाची उकल होईपर्यंत नव्या दहा गोष्टी घडलेल्या असतात. आणि त्यांची उकल होईपर्यंत अजून पन्नास गोष्टी घडून जातात. त्यामुळे कुठलीच गोष्ट पूर्णांशानं समजून घेता येत नाही. जणू काही साऱ्यांचाच संक्रमण काळ चालू आहे. 

याचा अर्थ आपण कडेलोटाच्या टकमक टोकावर उभे आहोत असं नाही किंवा परिस्थिती हाताबाहेर गेलेली आहे असंही नाही. या सगळ्याकडे कसं पाहावं, त्यातून काय घ्यावं, काय घेऊ नये, हे अधिकारवाणीने सांगणारे लोक आपल्यामध्ये नाहीत, असंही नाही. फक्त झालंय असं की, पुढे आलेल्या लोकांनी सगळे बुरुज किल्ले काबीज केले आहेत. कारण इतिहासाचा, अस्मितांचा, स्व-उत्कर्षाचा समंध अनेकांना लपेटतो आहे. या समंधाच्या बाधेतून आपल्यासह इतरांनाही वाचवता आलं तर पाहावं, निदान त्याबाबत सजग करावं, या दृष्टिकोनातून ‘अक्षरनामा’ची रुजुवात केली आहे.

आश्वासनं, अभिवचनं, महत्त्वाकांक्षा, ध्येय, उद्दिष्टं यांच्या अर्थांमध्ये न अडकताही असं म्हणता येईल की, एक तारतम्यपूर्ण दृष्टिकोन देण्याचा प्रयत्न इतकाच आमचा मानस आहे. आम्हाला कुणाच्या पुढे जायचं नाही की, कुणाची स्पर्धाही करायची नाही. कशाचा न्यायनिवाडा करायचा नाही की, कुणाची उपेक्षा करायची नाही. आम्हीच तेवढे नि:पक्षपाती असा आमचा दावा नाही आणि आम्हीच तेवढे अग्रेसर अशी अहमअहिमकाही नाही. ‘वर्तमानकाळाविषयी सत्यापेक्षाही तारतम्यपूर्ण विवेक बाळगणं ही आपली जबाबदारी असते,’ असं व्हॉल्टेअर म्हणतो. ती आपल्यापरीनं निभावण्याचा आमचा प्रयत्न असेल.

राजकारणापासून समाजकारणापर्यंत, साहित्यापासून संस्कृतीपर्यंत, नाटकांपासून सिनेमांपर्यंत, पुस्तकांपासून ई-बुकपर्यंत, लेखकांपासून अभिनेत्यांपर्यंत, अर्थकारणापासून अनर्थकारणापर्यंत, गल्लीपासून दिल्लीपर्यंत, लोकलपासून ग्लोबलपर्यंत, फटाक्यांपासून धमाक्यांपर्यंत, फॅशनपासून पॅशनपर्यंत… प्रत्येक विषयाची घटना, वास्तव आणि सत्य या निकषांवर मांडणी करण्याची ‘अक्षरनामा’ची भूमिका असेल.

प्रसिद्ध विचारवंत नरहर कुरुंदकर यांच्या शब्दांचा आधार घेत असं म्हणता येईल की, मतभेदांवर आमचा प्रामाणिक विश्वास आहे. अनेक माणसं नाइलाज म्हणून मतभेद सहन करतात, आमचं तसं नाही. आमच्यापेक्षा भिन्न भूमिकांविषयीही आम्हाला आस्था आहे. कारण वेगवेगळ्या बाजू मिळूनच कोणताही विचार पूर्णत्वाला जात असतो, ही आमची श्रद्धा आहे. भारतीय राज्यघटनेनं सर्वांना विचारस्वातंत्र्य, अभिव्यक्तीस्वातंत्र्य दिलं असलं, तरी स्वातंत्र्य म्हणजे स्वैराचार नव्हे आणि विचार म्हणजे व्यभिचार नव्हे! मतभेदांचं आम्हाला अगत्य राहील, फक्त त्यामागे सद्हेतू असावा; व्यक्ती, संस्था, पक्ष, वैयक्तिक आवडीनिवडीपेक्षा व्यापक समाजहित असावं. आधुनिक जगात सर्वश्रेष्ठ मानल्या गेलेल्या स्वातंत्र्य, समता आणि न्याय या मूल्यांवर भारतीय राज्यघटना उभी आहे. या मूल्यांचं आपल्या परीनं रक्षण करणं हे ‘अक्षरनामा’चंही धोरण असेल.

‘अक्षरनामा’मध्ये वेळोवेळी बदल केले जातीलच, वाचकांनीही आम्हाला त्यांच्या सूचना आवर्जून कळवाव्यात. प्रत्येक माध्यमाची काही सामर्थ्यं असतात, तशा काही मर्यादाही असतात. परंतु त्या मर्यादांवर मात करत स्वत:ची लवचीकता आणि आपल्या वाचकांची अभिरुची जोपासण्याचा आमचा प्रयत्न असेल. अर्थात, हे आव्हान आमची संपादकीय टीम मान्यवर लेखकांच्या बळावरच पेलू शकणार आहे. कारण कुठल्याही माध्यमाचा कस हा त्यासाठी लेखन करणाऱ्या लेखकांवर अवलंबून असतो आणि त्याचं यश हे वाचकांवर निर्भर असतं. त्यासाठी आम्हाला वाचकांच्या पाठबळाची नितांत निकडीची गरज आहे. ‘अक्षरनामा’च्या या टाहोमध्ये तुम्हीही सामील व्हा!

http://www.aksharnama.com/client/article_detail/72

बस्सी जैसा कोई नहीं...

‘अलिगढ़’ सिनेमाच्या निमित्ताने...

मराठी नियतकालिके - एक स्थूल आढावा

१९६२मध्ये सुरू झालेले आणि मराठी साहित्यसमीक्षेतला वाहिलेले ‘आलोचना’ हे मासिक १९९१ साली बंद झाले. त्याला यावर्षी २५ वर्षे होतील. मराठी पुस्तकांची परखड आणि सडेतोड समीक्षा करणाऱ्या, इंग्रजीतील ‘इकॉनॉमिस्ट’ या नामांकित साप्ताहिकाप्रमाणे लेखासोबत लेखकाचे नावे न छापणाऱ्या आणि आपल्या २९ वर्षांच्या कार्यकाळात साहित्यसमीक्षेमध्ये एक प्रकारचा धाक निर्माण करणाऱ्या ‘आलोचना’ची आजकाल कुणाला फारशी आठवणही होत नाही. ‘आलोचना’ बंद पडले त्याच वर्षी देशात आर्थिक उदारीकरणाला सुरुवात झाली. त्यालाही यंदा पंचवीस वर्षे होत आहेत. या काळात वाचनाच्या नावडीपासून अर्थकारणाच्या ओढग्रस्तीपर्यंत अनेक घटक मराठी नियतकालिकांच्या मुळावर आले आहेत. जागतिकीकरणाचे मराठी साहित्यावर नेमके काय परिणाम झाले आहेत, हा स्वतंत्र आणि बराच मोठा विषय आहे. त्या विश्लेषणात न शिरता मराठीतल्या नियतकालिकांचा हा स्थूल आढावा घेण्याचा प्रयत्न...
...................................................................................

१८०५ साली मराठी मुद्रण सुरू झाल्यानंतर ३५ वर्षांनी, १८४० साली ‘दिग्दर्शन’ हे मराठीतलं पहिलं मासिक आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांनी सुरू केलं. जांभेकर यांच्या ‘दिग्दर्शन’चं अनुकरण करणारी  १८४० ते १९०० काळात ११५ नियतकालिकं सुरू झाली. त्यातली काही लवकरच बंद पडली. तरी बा. द. सातोस्कर म्हणतात त्याप्रमाणे “...तेव्हापासून तो दुसरे महायुद्ध सुरू होण्याच्या (१९३९) शंभर वर्षाचा काळ हा मराठी मासिकांचा प्रयोगकाळ होता. धर्म नि कर्तव्य, हौस नि साहित्यसेवा या हेतूनेच या कालखंडातील बहुतेक मासिके निघाली आणि त्यामुळेच ती बंद पडली तरी त्यांनी मराठी साहित्याचा इतिहास घडविला आहे हे विसरता येत नाही. धर्म, तत्त्वज्ञान, साहित्य, काव्य, इतिहाससंशोधन, अबलोन्नति, समाजसुधारणा, करमणूक वगैरे विविध विषयांना वाहिलेल्या आणि कोणत्याही एकाच विषयाला न वाहिलेल्या या मासिकांनी समाजाला ज्ञान, माहिती आणि मनोरंजन यांचा पुरवठा केला. मराठी माणसाची दृष्टि विशाल बनविली. त्याला बहुश्रुत केला.”
१८६० साली ‘सर्वसंग्रह’ हे मासिक मुंबईहून सुरू झालं. मराठी साहित्याच्या क्षेत्रात अतिशय मौलिक कामगिरी पुढच्या सात वर्षांत या मासिकानं केली. प्राचीन मराठी काव्य संपादन व संशोधन करून पहिल्यांदा ‘सर्वसंग्रह’ने प्रकाशित केले. मोरोपंतांचं समग्र आर्याभारत, रामायण, केकावलि, मंत्रभागवत, आनंदतनय, वामन, तुकाराम, रामदास, मुक्तेश्वर, ज्ञानेश्वर इत्यादींची कविता शुद्ध करून व अर्थनिर्णायक टीपा देऊन ‘सर्वसंग्रह’ने छापली.
‘सर्वसंग्रह’ १८६७ साली बंद पडलं आणि त्याच वर्षी ‘विविधज्ञानविस्तार’ सुरू झालं. ते १९३८ सालापर्यंत अव्याहतपणे सुरू होतं. रामचंद्र भिकाजी गुंजीकर यांच्या या मासिकाने मराठी मासिकांना प्रतिष्ठा आणि उच्च दर्जा मिळवून दिला. “विस्तारात लेख छापून येणे म्हणजे मुंबई युनिव्हर्सिटीची एम.ए.ची डिग्री मिळाल्याची मान्यत मिळणे होय” असे उदगार एका लेखकाने काढल्याची नोंद बा.द. सातोस्कर यांनी केली आहे. भाषा, ज्ञानविज्ञान व कला यांच्या अभिवृद्धीसाठी ‘विविधज्ञानविस्तारा’ने अतिशय मोलाची कामगिरी केल्याचं प्रसिद्ध संशोधक अ.का. प्रियोळकर यांनी म्हटलं आहे. तत्कालीन असा एकही विषय नाही, असा एकही वाङ््मयप्रकार नाही आणि असा एकही विद्वान लेखक नाही, जो ‘विविधज्ञानविस्तार’मध्ये आला नाही. श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकरांच्या ‘सुदाम्याचे पोहे’, हे मराठीतील विनोदी साहित्याची सुरुवात करणारं पुस्तकही लेखमालेच्या स्वरूपात याच मासिकात प्रकाशित झालं. समीक्षक वा. ल. कुळकर्णी यांनी ‘विविधज्ञानविस्तार’च्या वाङ््मयीन कामगिरीचा आढावा घेणारं पुस्तक लिहिलं आहे. त्यात ते म्हणतात - “...प्राचीन, मध्ययुगीन व अर्वाचीन इतिहास, धर्म आणि संस्कृती, भाषाशास्त्र, समाजशास्त्र, प्राच्यविद्या इत्यादी ज्ञानशाखांतील लेखनाबरोबरच ‘विस्तारा’ने अखेरपर्यंत प्राचीन व अर्वाचीन वाङ््मयाची समीक्षा आणि वाङ््मयतत्त्वविचार यांना आपल्या अंकांमधून मानाचे स्थान दिले. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात ‘विस्तारा’ने केलेल्या या सांस्कृतिक कार्याचे मोल एवढे मोठे आहे की, त्याचे स्मरण होताच आपण नतमस्तक होतो.”
त्यानंतर महत्त्वाची कामगिरी केली ती विष्णुशास्त्री चिपळूणकरांच्या ‘निबंधमाला’ या १८७४ साली सुरू झालेल्या मासिकाने. मराठी साहित्यात ‘निबंधमाला’ने क्रांती केली असे म्हटले जाते. चिपळूणकर या मासिकाचे संपादक, मालक, लेखक, प्रकाशक असे सर्व अर्थाने सर्वसर्वाे होते. यात इतरांच्या लेखनातले उतारे व वाचकपत्रं सोडली तर इतर कुणाचंही लेखन प्रकाशित झालं नाही. ‘निबंधमाला’चे एकंदर ८४ अंक प्रकाशित झाले. त्यातून चिपळूणकरांनी मोरोपंत यांच्या कवितांपासून ते लोकहितवादी, म. फुले यांच्या विचारांचा परामर्श घेण्यापर्यंत अनेक विषय हाताळले. ‘निबंधमाला’च्या सर्व अंकांचं एकत्रित पुस्तक नंतर प्रकाशित झालं असून ते मराठीतलं एक क्लासिक पुस्तक मानलं जातं. चिपळूणकरांनी मराठी गद्यलेखनाचा पाया ‘निबंधमाला’मधून घालून दिला. त्याचे त्यांच्या काळी अनुकरण झालंच, पण आजही होत आहे.
१८८२ साली चिपळूणकरांच्या निधनानंतर ‘निबंधमाला’ तीन अंक एकदम निघून बंद झाली. नंतर अनेक मासिकं निघाली. त्यांनी आपापल्यापरीने मराठी वाङ्मयाला चालना देण्याचा प्रयत्न केला. त्यातील अनेक अल्पजीवीही ठरली.

‘केरळकोकिळ’ हे मासिक १८८६ साली प्रकाशित झालं. ते १९१५ पर्यंत प्रकाशित होत राहिलं. हे महाराष्ट्राबाहेर असलेल्या कोचीन येथून प्रकाशित होत होते. त्याची महाराष्ट्रातील वर्गणीदारांची संख्या १००० इतकी होती, जी तोपर्यंत प्रकाशित होत असलेल्या इतर कुठल्याही मासिकाची नव्हती. पुढे ती साडेतीन हजारापर्यंत गेली. यावरून ‘केरळकोकिळ’च्या लोकप्रियतेची कल्पना यायला हरकत नाही. मराठी माणसांना मासिकाच्या वाचनाची गोडी लावण्यात सर्वात यशस्वी कुठलं मासिक झालं असेल तर ते ‘केरळकोकिळ’. कृष्णाजी नारायण आठल्ये हे या मासिकाचे कल्पक संपादक होते.
१९०९ साली मराठीतला पहिला दिवाळी अंक प्रकाशित करणारे का. र. मित्र यांचं ‘मासिक मनोरंजन’ १८९५ साली सुरू झालं. आधुनिक मराठी वाङ््मयाचं पहिलं व्यासपीठ म्हणता येईल असं त्याचं स्वरूप होतं. ‘मनोरंजन’चे पहिल्या वर्षातच तीन हजार वर्गणीदार झाले होते. त्याने ‘केरळकोकिळ’चा विक्रम पहिल्या वर्षातच मोडायचं काम केलं.
लघुकथेचा पूर्वज म्हणता येईल अशा गोष्टींना मित्र यांनी ‘मनोरंजन’मधून सुरुवात केली. त्याला महाराष्ट्रात भरपूर लोकप्रियता मिळाली. ‘मनोरंजन’च्या चाळीस वर्षांत मराठीतील जवळपास सर्व तत्कालीन नामवंत लेखकांनी त्यात लिहिलं. तत्कालीन महाराष्ट्राच्या विद्वतेचा आणि रसिकतेचा संगम या मासिकात पाहायला मिळतो. विसाव्या शतकाच्या पहिल्या पंचवीस वर्षांतलं सर्वश्रेष्ठ मासिक म्हणजे ‘मनोरंजन’.
१९२६ नंतरचा काळ हा वाङ्मयीन नियतकालिकांचा काळ आहे. ‘नवयुग’, ‘रत्नाकर’, ‘यशवंत’, ‘प्रतिभा’, ‘पारिजात’, ‘प्रगति’, ‘ज्योत्स्ना’, ‘विहंगम’, ‘विश्ववाणी’, ‘वागीश्वरी’ या नियतकालिकांनी मराठी लघुकथेच्या विकासाला मदत केली. नंतरच्या काळात ‘अभिरुची’, ‘सत्यकथा’, ‘छंद’, ‘आलोचना’, ‘ललित’, ‘मसाप पत्रिका’, ‘प्रतिष्ठान’, ‘हंस’, ‘अनुष्टुभ’, ‘कवितारती’, ‘पंचधारा’ यांसारख्या अनेक नियतकलिकांनी मराठी साहित्याचं दालन समृद्ध केलं.
त्यातील ‘सत्यकथा’ हे १९३३ ते १९८२ या काळात, ‘अभिरुची’ १९४३ ते १५५३ व १९६६ ते ७६ या दोन टप्प्यांत आणि ‘छंद’ १९५४ ते १९६० या काळात प्रकाशित झालं. मान्यवर कवी पु. शि. रेगे यांनी ‘छंद’ या द्वैमासिकाचं संपादन केले. जेमतेम सहा-सात वर्षे चाललं असलं तरी या मासिकानं आपला वेगळा ठसा उमटवला होता. पण हे स्टॉलवर्ट लेखकांचं मासिक होतं, हेही तितकंच खरं. भाषा, साहित्य आणि ललितकला यांना वाहिलेल्या या मासिकाची आजही आठवण काढली जाते. ते ‘सत्यकथा’च्या पंक्तीतील म्हणून.
‘सत्यकथा’ हे मासिक मराठी साहित्यातील मानदंड मानला जातो. श्री. पु. भागवत आणि राम पटवर्धन हे दोन दिग्गज सत्यकथेचे संपादक. ‘सत्यकथा’ने नवकथा, नवकविता, नवसमीक्षा आणि ललितगद्य यांच्याबाबतीत मराठी साहित्यात भरीव असं काम केलं. साठच्या दशकातली मराठीमधली नवकथेची चळवळ ‘सत्यकथा’मधूनच सुरू झाली. गंगाधर गाडगीळ, अरविंद गोखले, व्यंकटेश माडगूळकर हे नवकथेचे प्रवर्तक. त्यांचे सर्वाधिक लेखन ‘सत्यकथा’मधून प्रकाशित झाले. ‘सत्यकथा’मध्ये फक्त स्टॉलवर्ट लेखक लिहीत होते असे नाही. भागवत-पटवर्धन यांनी महाराष्ट्रातील वेगवेगळ्या भागांत राहणाऱ्या लेखकांचा शोध आपल्यापरीने घेतला. त्यांच्या साहित्याला ‘सत्यकथा’मध्ये जागा दिली. त्यांना प्रोत्साहन दिलं. ‘सत्यकथा’ हे केवळ मासिक नव्हतं, ती वाङ्मयीन चळवळ होती. साहित्य, चित्रकला, रंगभूमी, चित्रपट, संगीत असा विविध क्षेत्रातील मंडळी ‘सत्यकथा’शी जोडली गेलेली होती. भागवत-पटवर्धन या संपादकद्वयींनी ते जाणीपर्वूक केलं होतं. केवळ मजकुराचं संपादन हे संपादकाचं काम नसतं तर माणसांचंही संपादन त्याने निगुतीने आणि चाणाक्षपणे करायचं असतं. भागवत-पटवर्धन या जोडगोळीने तेही मोठ्या प्रमाणावर केलं. आणि हेच ‘सत्यकथा’चे सर्वात मोठं बलस्थान होतं.
‘सत्यकथा’ हा मराठी साहित्याचा मुख्य प्रवाह होता. त्यात सामील न होता, तिच्या प्रस्थापितपणाला आव्हान देत, त्याला पर्याय म्हणून १९५५ ते १९७५ या काळात लघुनियतकालिकांची चळवळ सुरू झाली. ‘शब्द’, ‘अथर्व’, ‘आत्ता’, ‘भारुड’, ‘फक्त’, ‘येरू’, ‘वाचा’, ‘अबकडई’ अशी विविध लघुनियतकालिकं याच चळवळीतली. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जगभर जगभर व्यवस्थाविरोधाच्या संघर्षातून ज्या विविध चळवळी निर्माण झाल्या, त्यातला महाराष्ट्रातला, मराठी साहित्यातला आविष्कार म्हणजे लघुनियतकालिकांची चळवळ होय. या चळवळीने चाकोरीबाहेरच्या साहित्याला मोठं व्यासपीठ मिळवून दिलं. साहित्यातली लेखन-प्रकाशन यांच्या मिरासदारीला आव्हान दिलं. भाषेच्या हस्तिदंती मनोऱ्याला काही प्रमाणात भगदाडं पाडली. त्यामुळे या लघुनियतकालिकांचे मराठी साहित्यावर काही परिणाम नक्कीच झाले. १९७५ नंतर उदयाला आलेल्या दलित, ग्रामीण, स्त्रीवादी साहित्य चळवळींना या लघुनियतकालिकांच्या चळवळीने काही प्रमाणात आत्मविश्वास दिला. लघुनियतकालिकांचा प्रयोग तसा अल्पजीवी ठरला; पण त्यातून डॉ. भालचंद्र नेमाडे, भाऊ पाध्ये, अरुण कोलटकर, तुळशी परब, वसंत दत्तात्रेय गुर्जर, मनोहर ओक, नामदेव ढसाळ, चंद्रकांत खोत, अशोक शहाणे यांसारखे शैलीदार, आशयसंपन्न आणि कसदार लेखक पुढे आले.
केवळ समीक्षेला वाहिलेले ‘आलोचना’ हे मासिक वसंत दावतर यांनी १९६२ ते १९९१ या काळात म्हणजे तब्बल २९ वर्षं चालवलं. ‘आलोचना’मध्ये त्या काळात प्रकाशित झालेल्या पुस्तकांची परखड आणि सडेतोड समीक्षा असे. लेखासोबत लेखकाचं नाव छापलं जात नसे. नंतरच्या काळात वर्षातल्या शेवटच्या अंकात लेखक व लेख यांची एकत्रित सूची दिली जाई. परीक्षण तटस्थ असावं, त्याची समतोलपणे चर्चा केली जावी अशी अपेक्षा असते. पण ललित साहित्याची समीक्षा करताना त्यात परीक्षकाचा व्यासंग, रसिकता आणि आकलनक्षमता यांचा प्रभाव उतरतोच. हे लक्षात घेऊन ‘आलोचना’ने एकाच पुस्तकावरील, कवितेवरील वा कथेवरील एकापेक्षा जास्त परीक्षणं देण्याचा पायंडा पाडला. ललितसाहित्याच्या समीक्षेत मतऐक्यापेक्षा मतभेदच जास्त असतात आणि ते महत्त्वाचेही असतात, हे रुजवण्याचं काम ‘आलोचना’ने केलं.
‘अनुष्टुभ’ १९७७ची सुरुवात झाली. २००४ पर्यंत प्रकाशित झाल्यावर त्यात खंड पडला. अलीकडेच ते परत सुरू झालं आहे. या मासिकाने गंभीर प्राध्यापकी समीक्षा आणि सर्जनशील साहित्य यांना प्राधान्य दिलं आहे. त्यामुळे ते लेखन-अध्यापन यांच्याशी संबंधित असलेल्यांचे प्रतिनिधित्व करतं. आंबेडकरी साहित्याचं व्यासपीठ म्हणता येईल असं ‘अस्मितादर्श’ हे मासिक गंगाधर पानतावणे यांनी १९६८पासून प्रकाशित करायला सुरुवात केली. महाराष्ट्रात दलित साहित्य म्हणून जी चळवळ उल्लेखिली जाते, तिचं हे मुखपत्र. आणि हेच या मासिकाचं योगदान आहे. हे मासिक अजूनही सुरू आहे. केवळ कवितेला वाहिलेलं ‘कवितारती’ हे द्वैमासिक १९८५ पासून सुरू झालं. नव्या-जुन्या कवींच्या कविता आणि काव्यसमीक्षा याबाबतीत तरी ‘कवितारती’ अव्वल दर्जाचं आहे.
‘पंचधारा’ हे हैद्राबादहून प्रकाशित होणारं द्वैमासिक  मराठी, तेलुगु, कन्नड, उर्दू आणि हिंदी  अशा पाच भाषांच्या साहित्यातील आदानप्रदानाचं माध्यम आहे. या पाच भाषांतील लक्षणीय साहित्य मराठीत आणण्याचं काम या मासिकाचं संपादक द. पं. जोशी यांनी केलं. हिंदी मासिकांच्या धर्तीवर पुस्तकाच्या आकाराएवढे भरगच्च विशेषांक काढण्याची पद्धत मराठीत फक्त ‘पंचधारा’च करताना दिसते.
जानेवारी १९६४ ला ‘ललित’ सुरू झालं. हे खऱ्या अर्थाने मराठीतलं पहिलं आणि एकमेव बुक ट्रेड जर्नल. मराठी प्रकाशकांना वाचकांपर्यंत आणि वाचकांना पुस्तकांपर्यंत पोहचवण्याचं काम ‘ललित’ करतं. त्याने सामान्य मराठी वाचकांची पुस्तकांबाबतची उत्सुकता वाढवण्याचं मोठं काम केलं आहे. ‘ललित’मधील पुस्तकांच्या जाहिरातीही मजकुराइतक्याच गंभीरपणे वाचल्या जातात. 

‘अंतर्नाद’, ‘मसाप पत्रिका’, ‘ललित’, ‘कवितारती’, ‘पंचधारा’, ‘अनुष्टुभ’ ही मराठी नियतकालिकं अजूनही प्रकाशित होत आहेत. पण या सर्व नियतकालिकांचं स्वरूप आता मरगळलं आहे. सध्या आवर्जून वाचावं, नाव घ्यावं, ज्याचा दबदबा आहे, असं एकही वाङ्मयीन नियतकालिक मराठीमध्ये नाही. ‘अंतर्नाद’ने सुरुवातीच्या काळात त्यादृष्टीने काहीएक चमक दाखवली होती. ‘प्रतिसत्यकथा’ असंही त्याचचं वर्णन केलं गेलं. पण त्याच्या मर्यादा लवकरच उघड झाल्या. नव्वदच्या दशकात ‘अभिधा’, ‘अभिधानंतर’, ‘नवाक्षर दर्शन’, ‘खेळ’, ‘ऐवजी’, ‘शब्दवेध’, ‘मुक्त शब्द’, ‘इत्यादी’, ही नियत-अनियतकालिकं सुरू झाली आहेत. पण त्यांच्या वाङ्मयीन योगदानाची दखल घेण्यासाठी अजून काही काळ जाऊ द्यावा लागेल. त्यामुळे सध्यातरी मराठीमध्ये वार्षिक दिवाळी अंक सोडले तर भरीव आणि ठोस वाङ्मयीन योगदान देणारं एकही नियतकालिक नाही.
 

माणूसपणाचा चिद्घोष करणारा बुलंद शायर

रस्ते में वो मिला था, मैं बच कर गुज़र गया
उस की फटी क़मीज़ मेरे साथ हो गयी

औरों जैसे हो कर भी हम बाइज्जत हैं बस्ती में
कुछ लोगों का सीधापन है, कुछ अपनी अय्यारी है

शहर में सब को कहाँ मिलती है रोने की जगह
अपनी इज़्जत भी यहाँ हँसने-हँसाने से रही

घर से मस्जिद है बहुत दूर चलो यूँ कर लें
किसी रोते हुए बच्चे को हँसाया जाए

पत्थरों की जुबाँ होती हैं दिल होते हैं
अपने घर के दरो-दिवार सजा कर देखो

इतक्या साध्या शब्दांत गहिरा आशय व्यक्त करणारी उच्च प्रतिभा लाभलेले शायर आणि गीतकार मुक़्तदा हसन उर्फ निदा फ़ाज़ली यांच्या निधनाने भारताने एक बुलंद आशावादी आणि निधर्मी कवी गमावला आहे. दिल्लीत जन्मलेले, ग्वाल्हेरमध्ये वाढलेले आणि मुंबईला कर्मभूमी मानलेले फ़ाज़ली हे उर्दूतील सत्तरच्या दशकानंतरचे महत्त्वाचे शायर होते. ग़ज़ल, कविता, दोहे यांच्या माध्यमातून त्यांनी अतिशय तरल, सुबोध आणि मार्मिक लेखन केले. त्यांचे साहित्य जनसामान्यांचे जगणे मुखर करते. मीर, ग़ालिब यांच्याइतकाच त्यांच्यावर कबीर, सूरदास, मीरा यांचाही प्रभाव होता. मराठीतील ज्ञानेश्वर, तुकोबा, नामदेव ढसाळ यांच्याविषयी त्यांना नितांत आदर होता. अल्लाइतकीच त्यांची राधा, कृष्ण, राम, महादेव या हिंदू देवतांवरही श्रद्धा होती. सूरदासाच्या कवितेने प्रभावित होऊन फ़ाज़ली यांनी शायर बनण्याचा निर्णय घेतला. देशाची फाळणी झाली होती आणि त्यांचे सारे कुटुंब त्यांना एकट्याला इथेच टाकून पाकिस्तानात निघून गेले होते, तेव्हाची ही गोष्ट आहे. एके दिवशी एका मंदिरासमोरून जाताना त्यांच्या कानावर सूरदासांची रचना पडली. त्यात राधा-कृष्णाच्या विरहाचे वर्णन होते. त्याने फ़ाज़ली इतके प्रभावित झाले की, त्यांनी त्याच क्षणी शायर व्हायचे ठरवले. तशी फ़ाज़ली यांना शायरी वारसाहक्काने मिळाली होती. त्यांचे वडील शायर होते. घरात उर्दू, फ़ारसीमधील कितीतरी कवितासंग्रह होते. लहानपणापासून फ़ाज़ली ते वाचत होते. पण, आपल्या काव्यात अरबी-फारसी भाषेतील कठीण शब्दांचा वापर फ़ाज़ली यांनी कटाक्षाने टाळला. हिंदी आणि उर्दू भाषेतील दिवार तोडून साध्या सोप्या शब्दांत कविता, ग़ज़ला आणि दोहे लिहिले. भारतीय लोकभावना सहजपणे व्यक्त करण्याचे लाजवाब कसब फ़ाज़ली यांच्याकडे होते. तात्त्विक विचार, भाष्य किंवा विवशतेला, अगतिकतेला शरण जाणे, या गोष्टींच्या मागे फ़ाज़ली यांची शायरी जात नाही, ती वास्तव समजून घेते. ते अव्हेरून लावत नाही की त्याच्यापासून लांब पळायचा प्रयत्न करत नाही. त्यांच्या शायरीतून व्यक्त होणारा आत्मविश्वास त्या वास्तवाशी संघर्ष करण्याची प्रेरणा देतो. साठच्या दशकात मुंबई हे उर्दू-हिंदी साहित्याचे केंद्र होते. तेव्हा फ़ाज़ली मुंबईत आले. ‘धर्मयुग’, ‘सारिका’ ही हिंदीतील नामांकित नियतकालिके मुंबईतून निघत होती. सत्तरच्या दशकात फ़ाज़लींनी अर्थार्जनासाठी हिंदी चित्रपटांसाठी गाणी लिहायला सुरुवात केली. पहिल्याच वेळी कमाल अमरोही यांच्या ‘रझिया सुलतान’साठी दोन गाणी लिहिण्याची संधी त्यांना मिळाली. दशकभर संघर्ष केल्यानंतर १९८०मध्ये ‘आप तो ऐसे न थे’ या चित्रपटातील त्यांचे ‘तू इस तरह से मेरी जिंदगी में शामील है’ हे गाणे हिट ठरले. नंतर ‘आहिस्ता-आहिस्ता’मधील ‘कभी किसी को मुक्कमल जहाँ नहीं मिलता’ हे गाणेही हिट ठरले. १९९९साली आलेल्या ‘सरफरोश’मधील त्यांची ‘होशवालों को खबर क्या’ ही जगजीत सिंह यांनी गायलेली ग़ज़लही हिट ठरली. त्यांचे अनेक दोहे आणि ग़ज़ला जगजीत सिंह यांनी लाखो लोकांपर्यंत पोहचवल्या. नव्वदच्या दशकात आलेला त्यांचा ‘इनसाइट’ हा अल्बम जगजित सिंह यांनी गायला होता. तोही तुफान लोकप्रिय झाला. त्यांचे कवितासंग्रहही लोकप्रिय ठरले. बशीर बद्र, जाँ निसार अख्तर, दाग़ देहलवी, मुहम्मद अलवी, जिगर मुरादाबादी यांच्या शायरीचे संग्रह त्यांनी संपादित केले. अनुवाद हा कवी-शायरसाठी रियाज असतो, या धारणेतून अनेक अनुवादही केले. फ़ाज़ली यांच्याकडे ‘चांगल्याला चांगले’ म्हणण्याची अफलातून स्वीकारशीलता होती. इतरांचे खुलेपणाने कौतुक करण्याचा मनाचा उमेदपणा होता. ते सौंदर्याचे चाहते होते आणि माणसांचे लोभी. ते अल्ला-देवालाही प्रश्न विचारत. म्हणूनच ते सामान्य माणसांसाठी पसायदान मागू शकले. त्याच्या जगण्याला शहरात राहूनही भिडू शकले. त्याला त्याच्या पातळीवर जाऊन समजून घेऊ शकले. जाती-धर्माच्या, अस्मितेच्या भिंती तोडून माणसांकडे माणूस म्हणून पाहू शकले. हा वारसा त्यांना कबीर, सूरदास, तुकोबा यांच्याकडून मिळाला होता. तो त्यांनी आपल्या लेखनातून भारतीयांपर्यंत पोहचवण्याचे काम इमाने-इतबारे केले. ती माणूसपणाची मैफल आता कायमची निमाली आहे.

‘तारतम्य’कार

डॉ. अरुण टिकेकर ‘लोकसत्ता’चे संपादक झाले, तेव्हा त्यांनी ‘नि:पक्ष, उदारमतवादी’ (त्यांचा मूळ शब्द- नॉन कॉन्फर्मिस्ट, लिबरल) असं आपलं धोरण जाहीर केलं होतं, आणि ते त्यांनी आपल्या एक दशकाहून अधिकच्या संपादकीय कारकिर्दीत कसोशीनं पाळलं. खरं म्हणजे महाराष्ट्रातील पत्रकारिता ही स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून ध्येयवादी राहिली आहे. स्वातंत्र्योत्तर काळात देशहित मागे पडून समाजहित हा मराठी पत्रकारितेचा स्थायीभाव व्हायला हवा होता, पण स्वातंत्र्योत्तर काळातील बहुतांशी संपादक हे स्वातंत्र्यपूर्व काळातील ध्येयवादी पत्रकारितेला आदर्श मानणारे होते. किंबहुना तेव्हापासूनच कार्यरत असलेले होते. त्यात स्वतंत्र भारताची उभारणी, देशाची राज्यघटना, पं. नेहरू यांच्यासारखा आदर्शवादी पंतप्रधान आणि स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून मराठी वर्तमानपत्रांतील संपादकांपासून वरिष्ठ सहकाऱ्यांपर्यंत अनेकांची विविध राजकीय विचारधारांशी असलेली बांधीलकी, यामुळे सुरुवातीची १५-२० वर्षं ही भारलेली होती. त्या आदर्शवादाला पहिला धक्का बसला तो आणीबाणीने.
या आणीबाणीने भारतीय आणि महाराष्ट्राच्या राजकारणाचा पोतही बदलला. खरं म्हणजे साठचं दशक हे एकोणिसाव्या शतकाइतकं नसलं तरी साहित्य, राजकारण, समाजकारण, धर्मचिकित्सा, सामाजिक सुधारणा, यांच्यामुळे एका नव्या पुनरुत्थानाचं होऊ पाहत होतं. महाराष्ट्र राज्य साहित्यातल्या नवकथेपासून म्हैसाळमधील दलितमुक्तीच्या प्रयोगांपर्यंत अनेक सुधारणांचं आगार बनलं होतं.
हे एका अर्थाने समाजप्रबोधनाचं दुसरं पर्व होतं, पण पाहता पाहता दोन दशकांत साहित्यातल्या नवप्रवाहांपासून सामाजिक संस्थांच्या स्वरूपांपर्यंत सगळीकडे साचलेपण येत गेलं आणि समाजप्रबोधनाची, समाजहिताची भूमिका मागे पडत जाऊन ‘मी, माझं, मला’ हा विचार बळावत गेला. राजकीय नेतृत्वापासून साहित्यिक धुरिणांपर्यंत अनेक क्षेत्रांतील ‘लोकहितवादी लीडरशिप’ एकाच वेळी मागे पडत, निष्प्रभ होत गेली. सर्व क्षेत्रांतील मान्यवरांच्या विचारांचा, चिंतनाचा आणि मननाचा केंद्रबिंदू आक्रसत गेला.
 असं का झालं, हा स्वतंत्र लेखाचा विषय आहे, त्यामुळे आता त्याच्या तपशिलात जायला नको.
पण ही उलटी गंगा थांबवण्याचे प्रयत्न झाले नाहीत असं नाही. उलट दलित पँथर, लघुनियतकालिकांची चळवळ, शरद जोशींची शेतकरी संघटना, सुरुवातीची शिवसेना, एक गाव एक पाणवठा, अशा अनेक लहान-मोठ्या चळवळींनी या उलट्या गंगेला चोख उत्तर देण्याचा प्रयत्न केला, पण दुर्दैवाने या साऱ्या प्रयोगांचं यश हे मर्यादितच राहिलं. त्यामुळे विचार पिछाडीवर आणि मतलब आघाडीवर येत गेला.
राजकीय अभ्यासक सुहास पळशीकर यांनी आणीबाणी ही भारतातील सर्व संस्थात्मक पातळीवरील अपयशाचा परिपाक होती, असं विश्लेषण केलं आहे. पुरोगामी, सुधारणावादी आणि देशाचं नेतृत्व करणाऱ्या महाराष्ट्राची ७०-८० या दोन दशकांतील अवनती हीसुद्धा राज्यातील सर्व पातळ्यांवरील अपयशाचाच परिपाक म्हणावा लागेल.
ऐंशीचं दशक संपलं आणि नव्वदचं सुरू झालं. टिळकांनंतर गांधींचं नेतृत्व मान्य करायला महाराष्ट्रानं जवळपास नकारच दिला होता, पण काळाच्या दबावापुढे महाराष्ट्रातील टिळक प्रभूतींचं काही चाललं नाही. मात्र, या ‘विरोधासाठी विरोध’ पद्धतीच्या राजकारणात या धुरिणांनी आपलं आणि महाराष्ट्राचं नुकसान करून घेतलं. नव्वदच्या दशकात आलेल्या आर्थिक उदारीकरणाच्या धोरणाबाबतही अशीच आडमुठी भूमिका घेऊन महाराष्ट्रातील साहित्यिकांपासून सामाजिक कार्यकर्त्यांपर्यंत सर्वांनी महाराष्ट्राचं पुन्हा एकदा एक प्रकारे नुकसानच केलं.
जुलै १९९१ मध्ये तत्कालीन केंद्रीय अर्थमंत्री मनमोहनसिंग यांनी आर्थिक उदारीकरणाची/जागतिकीकरणाची द्वाही फिरवणारं अर्थसंकल्पीय भाषण करून त्याच्या अंमलबजावणीला देशात सुरुवात केली. तेव्हा महाराष्ट्रात दोन महत्त्वाच्या घडामोडी घडत होत्या. अभिजनांचं नेतृत्व करणारे ‘महाराष्ट्र टाइम्स’चे संपादक गोविंदराव तळवलकर निवृत्त होण्याच्या मार्गावर होते आणि त्यांची अभिजात, ध्येयवादी पत्रकारिताही. तळवलकरांच्या अभिजन पत्रकारितेला शह देणारी माधव गडकरी यांची ‘लोकसत्ता’मधील नको इतकी लोकाभिमुख पत्रकारिताही काहीशी ओहोटीला लागली होती.
जागतिकीकारणाने देशासह महाराष्ट्रातही प्रचंड घुसळणीला सुरुवात केलेली असताना अनपेक्षितपणे डॉ. अरुण टिकेकर ‘लोकमान्य, लोकशक्ती’ असलेल्या ‘लोकसत्ता’चे सप्टेंबर १९९१मध्ये संपादक झाले आणि त्यांनी ‘लोकसत्ता’चा चेहरामोहरा बदलायला सुरुवात केली. (१९९५ मध्ये कुमार केतकर ‘मटा’चे संपादक झाले आणि या दोन दूरदृष्टीच्या संपादकांनी मराठी पत्रकारितेला कालानुरूप नवा साज चढवायला सुरुवात केली. केतकर डाव्या चळवळीतून आणि इंग्रजी पत्रकारितेतून आलेले आणि टिकेकर पत्रकारितेचा तीन पिढ्यांचा वारसा लाभलेले, पण पत्रकारितेऐवजी संशोधन-अध्यापन या क्षेत्रात रमलेले. त्यांच्यातील साम्य आणि फरक हाही स्वतंत्र लेखाचा विषय असल्याने तूर्त इथेच थांबू.) टिकेकरांनी ‘लोकसत्ता’च्या संपादकपदाची १० वर्षं पूर्ण केली, तेव्हा प्रदीप कर्णिक यांनी “लोकसत्ता’मधील अरुणोदय’ या शीर्षकाचा लेख एका दिवाळी अंकात लिहिला होता. (तत्पूर्वी शशिकांत सावंत यांनी १९९६ साली कुमार केतकरांविषयी ‘‘मटा’तील झंझावात’ असा लेख दुसऱ्या एका दिवाळी अंकात लिहिला होता.)⁠⁠⁠⁠ असो.
डिसेंबर १९९२पासून टिकेकरांनी ‘लोकसत्ता’च्या रविवार पुरवणीत ‘तारतम्य’ हे साप्ताहिक सदर लिहायला सुरुवात केली, त्यामागे एवढी मोठी पार्श्वभूमी होती. हे सदर सलग पाच वर्षं- म्हणजे डिसेंबर १९९७ पर्यंत चाललं. आधी काँग्रेस आणि १९९५ ते ९९ या काळातील युतीचं सरकार महाराष्ट्रात होतं. या दोन्ही पक्षांच्या ध्येयधोरणांची चिकित्सा करण्याबरोबरच टिकेकरांनी या सदरातून महाराष्ट्रातील सामाजिक-सांस्कृतिक आणि वाङ््मयीन घटना-घडामोडींचीही चिकित्सा करायला सुरुवात केली. हे सदर पाच भागांत पुस्तकरूपाने प्रकाशित झाल्यानंतर टिकेकरांनी त्यांना ‘उद्रेक-पर्वातील महाराष्ट्राच्या मानसिकतेची मीमांसा’, ‘अस्वस्थ-वर्षातील महाराष्ट्राचे चित्रण’, ‘सत्तांतर वर्षातील महाराष्ट्राची स्थिती’, ‘महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक घसरणीचे आणखी एक वर्ष’ आणि ‘संभ्रमावस्थेतील महाराष्ट्राचे आणखी एक वर्ष’ अशी उपशीर्षकं दिली. ‘नि:पक्ष, उदारमतवादी’ अशी स्वत:ची भूमिका सांगणाऱ्या टिकेकरांनी हे सदर लिहिताना न्या. रानडे यांच्या उदारमतवादाचा वारसा सांगत आणि ‘सुधारक’कार आगरकर यांचा आरसा दाखवत महाराष्ट्राची राजकीय-सामाजिक-सांस्कृतिक आणि वाङ्मयीन चिकित्सा करताना ‘‘तारतम्य’पूर्ण विचार’ हे सूत्र समोर ठेवलं होतं. चांगल्या चांगलं आणि वाईटाला वाईट म्हणायचं ते नेमकं कशाच्या आधारे, याची साधार मांडणी केली. कुठल्याही समाजामध्ये जेव्हा प्रचंड घुसळण होत असते, तो समाज संक्रमणकाळातून जात असतो, तेव्हा त्याला आधीच्या वारशाची पुर्नओळख करून द्यावी लागते. कारण सामाजिक-सार्वजनिक नीतीमत्ता ही नेहमी परंपरा, आदर्श आणि प्रेरणा यांच्या बळावर निर्माण होत असते. अनेक सुशिक्षित, विचारी महाराष्ट्रीयांच्या मनातलं किंबहुना त्यांना जे जाणवतं आहे, पण नीट शब्दांत सांगता येत नाही, ते टिकेकरांनी अचूकपणे सांगायला सुरुवात केली आणि तेही ‘तारतम्या’ने. त्यामुळे पुलं-सुनीता देशपांडे यांनी बंद केलेला ‘लोकसत्ता’ पुन्हा ‘तारतम्य’ वाचण्यासाठी सुरू केला. टिकेकरांची भाषा प्रगल्भ, सामान्य भाषेत सांगायचे तर, विद्वत्जड; पण तरीही त्यांचं ‘तारतम्य’ अल्पावधीतच लोकप्रिय झालं. कुठलाही पूर्वग्रह न बाळगता, चुकूनही अभिनिवेश न आणता, आक्रस्ताळेपणा न करता आणि शेरेबाजीच्या तर अनवधानानेही वाटेला न जाता, टिकेकरांनी शांत, संयमी पण परखडपणे रानडे-आगरकरी बुद्धिवाद प्रमाण मानत लेखन केलं. त्यामुळे ते ज्यांच्यावर टीका करत त्यांनाही त्यांची मांडणी फारशी खोडून काढता आली नाही. शिवाय नि:पक्ष आणि उदारमतवादामुळे कुठल्याच राजकीय विचारधारेची, पक्षाची, व्यक्ती-संघटनांची बाजू कधीही त्यांनी घेतली नाही. सच्च्या बुद्धिवाद्याला या गोष्टींचं पथ्य सांभाळावंच लागतं. टिकेकर त्यात तसूभरही कमी पडले नाहीत. त्यामुळे ‘तारतम्यकार’ अशी टिकेकरांची ओळख महाराष्ट्रातील सुशिक्षितांमध्ये निर्माण झाली. टिकेकरांनी एकप्रकारे या सदराच्या माध्यमातून ‘तारतम्यपूर्ण विचार’ कसा करावा याचा वस्तुपाठच घालून दिला.
पाच वर्षांनंतर ‘तारतम्य’ हे सदर टिकेकरांनी जाणीवपूर्वक बंद केलं. कारण आपल्या लेखनामध्ये तोचतोचपणा येऊ लागला, असं त्यांना वाटलं. त्यानंतर दोन वर्षांनी म्हणजे १९९९मध्ये त्यांनी ‘सारांश’ हे नवं साप्ताहिक सदर ‘लोकरंग’मध्ये लिहायला सुरुवात केली. साप्ताहिक स्वरूपात प्रकाशित झालेल्या या सदराचं २००१मध्ये पुस्तक निघालं, तेव्हा त्याला टिकेकरांनी उपशीर्षक दिलं - ‘समकालीन समाजाच्या संस्कृतीविषयी सात निबंध’. आणि सर्व लेखांची सात दीर्घ निबंधांमध्ये विभागणी करून त्यांनी हे सदर किती अभ्यासपूर्वक लिहिलं होतं, याची जाणीव करून दिली. ‘नेतृत्वाचे प्रशिक्षण’, ‘इतिहासाचे ओझे’, ‘साहित्याचे समाजशास्त्र’, ‘अभिव्यक्ती-स्वातंत्र्याचे राजकारण’, ‘संस्कृतीचा अपकर्ष’, ‘जीवनशैलीचा अभाव’ आणि ‘समाजमनाचे अस्वास्थ्य’ या सात निबंधांतून टिकेकरांनी महाराष्ट्राच्या अवनतीची कारणपरंपरा विशद केली. २००० हे विसाव्या शतकातलं शेवटचं वर्ष. तेव्हा या वर्षात टिकेकरांनी वर्षभर ‘कालमीमांसा’ या नावानं पुन्हा साप्ताहिक सदर लिहून ‘गेल्या दोनशे वर्षांतील सामाजिक बदलांची गती, त्या बदलांचे गतिरोधक ठरलेल्या प्रवृत्ती, त्या प्रवृत्ती बळावण्याची कारणं, त्या कारणांमागील राजकीय व अन्य प्रकारची गुंतागुंत’ यांची मीमांसा केली. म्हणजे ‘सारांश’ आणि ‘कालमीमांसा’ ही दोन्ही सदरं परस्परपूरक होती. त्यात त्यांनी महाराष्ट्रीय समाजाची सर्वांगीण चिकित्सा केली, एकोणिसाव्या शतकाच्या कॅनव्हॉसवर; तर आधीच्या पाच वर्षांत महाराष्ट्रातील राजकीय-सामाजिक-सांस्कृतिक आणि वाङ्मयीन या क्षेत्रांची परखड चिकित्सा केली. म्हणजे विश्लेषण, कारणपरंपरा आणि उपाययोजनांसाठी आवश्यक असलेली पार्श्वभूमी असा टिकेकरांच्या ‘तारतम्य’, ‘सारांश’ आणि ‘कालमीमांसा’ या सदरांचा गाभा आणि आवाका आहे. काही वर्षांनी निवडक ‘तारतम्य’ व निवडक अग्रलेख यांचे संग्रह ‘अस्वस्थ महाराष्ट्र- भाग १ व २’ या नावाने प्रकाशित झाले. नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या त्यांच्या ‘कालान्तर’ या पुस्तकाचं उपशीर्षक आहे -‘सामाजिक आणि सांस्कृतिक पडझडीचा आलेख’.
एकोणिसावं शतक हे महाराष्ट्रातील सर्व प्रकारच्या आणि सर्व क्षेत्रांतील सुधारणांचं शतक होतं. त्यामुळे आजच्या कुठल्याही प्रश्नाकडे पाहण्यासाठी, त्याचं यथायोग्य आकलन करून घेण्यासाठी त्या शतकातल्या परंपरा, आदर्श आणि प्रेरणांशिवाय पर्याय नव्हता. स्वातंत्र्यानंतर अवघ्या दोनेक दशकांतच महाराष्ट्राची वैचारिक आघाडीवर आणि सर्व क्षेत्रांत पिछेहाट का होते आहे, याची साधार मांडणी टिकेकर यांनी ‘तारतम्य’, ‘सारांश’ आणि ‘कालमीमांसा’मधून केली. हे करतानाच त्यांनी आधीच्या संकल्पनांचीही पुनर्मांडणी केली. पण त्याकडे अजून कुणाचंच लक्ष गेलेलं नाही अन तोही स्वतंत्र लेखाचा विषय आहे.
या सर्व पुस्तकांतून टिकेकरांनी काय सांगितलं?
... तर ‘तारतम्यपूर्ण विचार’ म्हणजे काय, तो कसा करायचा असतो आणि त्यासाठीच्या परंपरा, आदर्श आणि प्रेरणा काय असाव्या लागतात!  

पवारांचा हात?!?

अपेक्षेप्रमाणे पिंपरी-चिंचवड येथील ८९वे साहित्यसंमेलन अनेक ऐतिहासिक विक्रम करणारे ठरले आहे. संमेलनाध्यक्ष श्रीपाल सबनीस यांचे १३४ पानांचे अध्यक्षीय भाषण शेवटपर्यंत मुद्रित स्वरूपात उपलब्ध होऊ शकले नाही आणि त्यांनी बहुधा ते भाषण बाजूला ठेवत त्यांना दिलेल्या १५ मिनिटांच्या वेळात उत्स्फूर्त भाषण करून आपल्याकडे आवेश, आरोळ्या आणि आजवर इतरांनी सांगितलेले विचारच पुन्हा नव्याने सांगण्याची हातोटी यापलीकडे काहीही नाही, हे नेहमीप्रमाणे पुन्हा सिद्ध केले. त्यामुळे त्यांच्या भाषणाची फारशी दखल न घेतलेलीच बरी. छापील भाषणाचा यथावकाश परामर्श घेता येईलच. असो. सबनीस यांच्या नावे या निमित्ताने अजून एका पुस्तकाची भर पडली, हेही नसे थोडके. तशीच भर शरद पवार यांच्या नावेही पडली आहे. त्यांच्याही नावे उदघाटक वा स्वागताध्यक्ष या नात्याने साहित्यसंमेलनाच्या व्यासपीठावर सर्वाधिक वेळा हजेरी लावण्याचा विक्रम जमा झाला आहे. पवार निष्णात राजकारणी असल्याने ते कुठल्याही साहित्याच्या व्यासपीठावर आले की, साहित्यिकांना चार खडे बोल सुनावत तुम्ही आमच्यासारखे होऊ नका, असा उपदेश करतात. तसा त्यांनी यावेळीही केला. त्याचवेळी सबनीस यांच्या निवडीमागे माझा काही हात नाही, ते संमेलनाध्यक्ष झाल्यावरच माझी त्यांची भेट झाली, असा खुलासाही केला. पण तो कुणालाही पटणारा नाही. कारण श्रीपाल सबनीस, अरुण जाखडे, शरणकुमार लिंबाळे, विठ्ठल वाघ, चंद्रकुमार नलगे, रवींद्र शोभणे आणि श्रीनिवास वारुंजीकर यांनी या वर्षीच्या संमेलनाध्यक्ष पदासाठी अर्ज दाखल केले होते. नलगे-शोभणे यांनी नंतर आपली उमेदवारी मागे घेतली. कारण त्यांना राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या मुखपत्राचे विद्यमान संपादकाने फोन करून आता तुम्ही उमेदवारी मागे घेतली तर पुढच्या वर्षी राष्ट्वादी काँग्रेस तुम्हाला पाठिंबा देईल असे सांगितले होते. असेच फोन या संपादकांनी इतर उमेदवारांनाही केले. आणि त्या उमेदवारांच्या जवळच्या लोकांनाही केले. या संपादकांच्या म्हणण्यानुसार, शरद पवार यांनी डी. वाय. पाटील विद्यापीठाचे कुलगुरू पी. डी. पाटील यांना फोन करून स्वागत समितीची ८५ मते सबनीस यांच्या पारड्यात टाकायला सांगितली आहेत. शिवाय याच संपादकांनी सबनीस यांच्या घरी जाऊन पवारसाहेब आणि राष्ट्रवादीची सगळी ताकद आपल्या पाठीशी आहे, असे सांगितले. तेथून साहित्यक्षेत्रातल्या अनेकांना फोन केले. आता हे सर्व पवारांनी सांगितले नव्हते, ते त्या संपादकांनी पवारांचे नाव परस्पर वापरून केले, असे पवार जाहीर करतील का? नाहीतर त्यांच्याच शब्दांचा आधार घेत म्हणायचे तर ‘महाराष्ट्रात कुठेही, काहीही झाले तरी त्यात पवारांचा हात आहे, असे म्हणण्याची जी पद्धतच आहे’, ती अगदीच काही निराधार नाही. दाऊद इब्राहिमच्या बेनामी संपत्तीत वा किल्लारीच्या भूकंपात पवारांचा हात नसेलही, नसावाही, यावर त्यांच्या पक्षाबाहेरची आणि महाराष्ट्रातीलही कितीतरी माणसे डोळे झाकून विश्वास ठेवतील. पण अलीकडच्या काळात साहित्यसंस्था-नाट्यसंस्था यांच्या निवडणुकांमध्ये पवारांचा हात नाही वा त्यांच्या माणसांचा व साहित्याचा काडीइतकाही संबंध नसतानाही ती या संस्थांवर निवडून येत नाहीत हे पवार नाकारू शकणार नाहीत. पण त्यांनी सराईत राजकारण्यासारखे ‘हात झटकले’ तरी ‘कानून’सारखे त्यांचे ‘हात’ किती ‘लंबे’ आहेत, हे महाराष्ट्राला सांगण्याची गरज नाही. महाराष्ट्रातल्या कुठल्याही महत्त्वाच्या कार्यक्रमाला, उपक्रमाला, योजनेला पवारांचा ‘हात’भार लागल्याशिवाय ती यशस्वी होत नाही, अशी अनेकांची श्रद्धा आहे आणि ती अंधश्रद्धा असल्याचे अजून तरी पवारांनी सिद्ध करून दाखवलेले नाही. असो. या संमेलनाच्या निमित्ताने तर पवारांनी साहित्य महामंडळालाही संमेलनाध्यक्ष निवडणुकीचा अजेंडा ठरवून दिला आहे. संमेलनाध्यक्षांची निवड ही पाच माजी संमेलनाध्यक्षांनी करावी असे पवारांनी म्हटले आहे आणि त्याची सुरुवात पुढच्या संमेलनापासून करावी हेही सांगितले आहे. आता महामंडळाने पवारांचे ऐकले, तर उघडपणे त्यांचा ‘हात’ स्पष्ट होईल! पण चाणाक्ष लोकांच्या लक्षात आलेच असेल की, पवार असे सांगतात तेव्हा त्यांना नेमके त्याच्या उलट म्हणायचे असते. त्यामुळे महामंडळ काय करते ते कळेलच. २०१२चे नाट्यसंमेलन आणि २०१४चे साहित्यसंमेलन ही दोन्ही बारामतीमध्ये झाली होती. त्यातला ‘हात’भार तर पवारांना नाकारता येणार नाही. त्यावेळी मोहन आगाशे नाट्यसंमेलनाध्यक्ष आणि फ. मुं. शिंदे साहित्यसंमेलनाध्यक्ष हे केवळ ‘पवारां’मुळेच होऊ शकले, हेही उघड गुपित आहे. त्यामुळे त्यासाठी पवारांनी कुठलाही खुलासा केला तरी वा नाही केला तरी पवारांच्या ‘हस्तकौशल्या’चे सामर्थ्य महाराष्ट्र पुरेपूर जाणून आहे. तब्बल २८ वर्षांपूर्वी पुण्यात १६-१७ जानेवारीलाच सामाजिक परिषदेची शताब्दी साजरी करण्यात आली. त्यावेळी काहींनी रीतीप्रमाणे ‘राजकारणाचे जोडे बाहेर ठेवा’ वगैरे सांगून पाहिले. त्यावर या परिषदेचे उदघाटन करताना समाजवादी नेते नानासाहेब गोरे म्हणाले होते, “राजकारणाचे जोडे कसले बाहेर ठेवता? आम्ही चाळीस चाळीस वर्षे राजकारणात आहोत, ते काय मूर्ख म्हणून आहोत? महाराष्ट्रात सर्वात मोठा समाज कोणता, तर मराठ्यांचा. मराठ्यांच्यात सर्वात महत्त्वाचा माणूस कोण, तर शरद पवार. त्यांच्या दृष्टीने सर्वात महत्त्वाची गोष्ट कोणती, तर राजकारण. तेच बाजूला ठेवल्यावर समाजाची कसली सुधारणा होणार? अशी भूमिका घेणाऱ्यांच्या हातून महाराष्ट्रातील समाजाची काहीही सुधारणा होणार नाही.” गोरे म्हणतात, ते आजही तितकेच खरे आहे. पवारांशिवाय महाराष्ट्रात काहीही होत नाही, होऊ शकत नाही. पवार संमेलनाला येणार म्हटल्यावर शेवटच्या क्षणापर्यंत ताकास तूर न लागू देणारे मुख्यमंत्री फडणवीसही तोंडदेखले का होईना, आलेच. पवार येणार म्हटल्यावर अनेकांनी सबनीस, महामंडळ आणि संमेलन यांच्यावर घातलेला बहिष्कार मागे घेत संमेलनाला हजेरी लावली. पवार येणार म्हटल्यावर या संमेलनाचे काही खरे नाही, असे जे कालपर्यंत म्हणत होते, ते आता या संमेलनाच्या ‘न भूतो न भविष्यती’पणाची चर्चा करू लागले आहेत. पवारांच्या दृश्य-अदृश्य हातांचा महिमा हा असा आहे! आणि तरीही पवारांना मात्र त्याचे श्रेय अजिबात नको असते, हीसुद्धा त्यांच्याच राजकारणाची थोरवी आहे!!!

आत्ममग्न, आत्मलुब्ध आणि लबाड प्रक्षुब्धांचे संमेलन

पिंपरी-चिंचवड येथे उद्यापासून सुरू होणारे ८९वे साहित्य संमेलन हे  आतापासूनच आत्ममग्न, आत्मलुब्ध, लबाडांची मांदियाळी बनले आहे. संमेलनाचे नियोजित आत्ममग्न अध्यक्ष डॉ. श्रीपाल सबनीस, साहित्य महामंडळाचे कोडगे प्रतिनिधी, आत्मलुब्ध आयोजक डी. वाय. पाटील विद्यापीठाचे कुलगुरू पी. डी. पाटील, संमेलन निवडणुकीत गैरप्रकार झाल्याचे सांगत सबनीस यांची जुनी गैरप्रकारांची प्रकरणे उकरून काढणारे संधिसाधू, संमेलनाच्या आडून आपला सांस्कृतिक राजकारणाचा घातक अजेंडा पुढे रेटणारे राष्ट्रवादी काँग्रेस-भाजप हे राजकीय पक्ष आणि सबनीसांनी मोदींविषयी केलेल्या विधानावरून राईचा पर्वत करत विनाकारण भुई धोपटण्याचा प्रयत्न करणारे मोदीभक्त, यांनी संयुक्तपणे या संमेलनाचे तीन तेरा वाजवण्याचा विडा उचलला आहे असे दिसते. न्या. रानडे यांनी १८७८ साली सुरू केलेल्या साहित्य संमेलनाची आजची ही दुरवस्था महाराष्ट्राच्या राजकीय-सामाजिक-सांस्कृतिक-साहित्यिक पातळीवरील तोतयागिरीच्या उच्छादाचे एक टोक म्हणावे लागेल. हा उन्माद उद्या प्रत्यक्ष संमेलनाच्या वेळी कुठल्या थराला जाईल, एवढाच काय तो आता प्रश्न राहिला आहे. या उन्मादी उच्छादाचे खापर सध्या तरी संमेलनाध्यक्ष श्रीपाल सबनीस यांच्या माथी फोडण्याचा प्रकार होत असला आणि त्याला तेही काही प्रमाणात कारणीभूत असले तरी, याला वरील सर्व अपप्रवृत्ती कारणीभूत आहेत. सबनीसांनी आपल्या वावदूक विधानांनी सुरुवातीपासूनच वादांचा धुरळा उडवून दिला असला तरी साहित्य महामंडळाच्या पदाधिकाऱ्यांनी या वर्षीच्या निवडणुकीत प्रचंड गैरप्रकार केल्याचे आरोप होत आहेत, त्याचे काय? त्याविषयी कालच मुंबईतील गिरगाव पोलीस ठाण्यात विश्वास पाटील, राजन खान, भारत सासणे, महेश केळुस्कर, अशोक मुळे, मुरलीधर साठे यांनी संमेलनाध्यक्ष श्रीपाल सबनीस, महामंडळाच्या अध्यक्षा माधवी वैद्य, महामंडळाचे निर्वाचन अधिकारी अॅड. प्रमोद आडकर यांच्याविरोधात तक्रार दाखल केली आहे. गेले काही दिवस मोदींविषयीच्या विधानांवरून भाजपेयींनी ज्यांचा अभिमन्यू करायचा प्रयत्न केला आहे, त्या सबनीसांनी पाच जानेवारी रोजी मोदींना लिहिलेले पत्र परवा पत्रकार परिषदेत वाचून दाखवून दिलगिरी व्यक्त केली. त्यामुळे खरेतर मोदीभक्तांनी विजयोत्सव साजरा करायला हवा होता, पण त्यांनी हा ‘माफीनामा’ नसल्याचा शंख केला आहे. या संमेलनासाठी प्रचंड पैसा खर्च करून त्यानिमित्ताने छबी उजळवण्याच्या मागे लागलेले डी. वाय. पाटील विद्यापीठाचे कुलगुरू पी. डी. पाटील यांचे कान राष्ट्रवादी काँग्रेसचे सेकंड सुप्रीमो अजित पवार यांनी उपटल्याने त्यांनी सबनीसांचे नाक धरून त्यांच्यावर दबाव आणला. परिणामी ‘सामर्थ्य आणि मर्यादांवर आधारित संवाद-संघर्षवादी सेक्युलर भूमिका’ अशा शीर्षकाचे ११० पानी अध्यक्षीय भारुड वाचण्याचा ऐतिहासिक पराक्रम करू पाहणाऱ्या सबनीसांनी ‘झाले गेले ते गंगेला मिळाले, आता उदार अंत:करणाने मराठी रसिकांनी संमेलन यशस्वी करण्यासाठी एकत्र यावे’ असे मानभावी आवाहन केले आहे. त्याचवेळी ‘आम्ही मागील अनेक महिन्यांपासून जी रात्रंदिवस मेहनत करत आहोत ती आता सत्कारणी लागेल’ अशी धूर्त प्रतिक्रिया पी. डी. पाटील यांनी दिली आहे. तर महामंडळाच्या हिकमती अध्यक्षा माधवी वैद्य यांनी ‘संमेलन विर्विघ्नपणे पार पडणे आमच्यासाठी महत्त्वाचे आहे. इतर विषयावर मी संमेलनानंतर बोलेन’ असा इशारा दिला आहे. हीच प्रतिक्रिया सबनीस यांचे बोलविते धनी असलेल्या राष्ट्रवादी काँग्रेसचीही आहे, असे त्यांच्या पडद्यामागच्या चालींवर दिसून येते. सबनीसांनी दिलगिरी व्यक्त केल्यानंतर मोदीभक्तांची उबळ निदान काही प्रमाणात तरी शमायला हरकत नव्हती. शेवटच्या क्षणी का होईना, सबनीसांनी त्यांचा विरोध नक्कीच दुबळा केला आहे. मात्र सबनीसांच्या चारित्र्याचे भांडवल करून त्यांना आणि महामंडळाच्या पदाधिकाऱ्यांना न्यायालयात खेचण्याची शर्यत अजूनही काही आत्मसंतुष्टांना लागलेली आहे. त्यात आता काही संधिसाधू मान्यवरांचीही भर पडली आहे. त्यांनी आपले प्रयत्न केवळ संमेलन चालू असेपर्यंतच सुरू न ठेवता त्यानंतरही चालू ठेवावेत आणि साहित्य महामंडळातल्या मुखंडांच्या मुसक्या आवळाव्यात. कारण यंदा साहित्य संमेलनाच्या निमित्ताने जो सार्वत्रिक तोतयागिरीचा उच्छाद पाहायला मिळतो आहे, त्यातून मराठीतल्या साहित्यिकांविषयीची उरलीसुरली सहानुभूतीही सामान्य रसिकांमधून नष्ट होण्याची साधार भीती आहे. सध्या देशात आणि राज्यात सत्तेच्या कृपाशिर्वादाने जो चिथावणीखोर उन्मादाचा ज्वर शिगेला पोहोचला आहे, त्यात आत्ममग्न, आत्मलुब्ध आणि लबाड प्रक्षुब्धांचीच मांदियाळी एकत्र आली आहे. साराच कळप संधिसाधूंचा आणि मुजोरांचा जमला की, त्यातून निवड करता येत नाही. या कळपातल्या कुणाविषयीही सुहानुभूती बाळगायचे कारण नाही. पण लबाड मतलबांसाठी इतरांना वेढू पाहणाऱ्या सुमारांची सद्दी हटवली नाही, तर सबनीस बरे होते, असे म्हणायची वेळ भविष्यात येईल.

नवे ‘यादव’, नवे ‘वार’करी

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्याविषयी एकेरी स्वरूपाची भाषा वापरून वादग्रस्त विधाने केल्यामुळे गेले काही दिवस ८९व्या साहित्य संमेलनाचे नियोजित अध्यक्ष डॉ. श्रीपाल सबनीस वादाच्या चक्रव्यूहात सापडले आहेत. भाजपेयींसाठी मोदी हे प्रात:स्मरणीय दैवत असल्यामुळे त्यांनी सबनीस यांच्यावर रोज वेगवेगळ्या पोलिस ठाण्यांमध्ये गुन्हे दाखल करण्याचा सपाटा लावला आहे, दुसरीकडे सबनीस यांना जिवे मारण्याच्या धमक्याही दिल्या जात आहेत. सबनीस यांनी निखालसपणे केलेल्या औचित्यभंगाबद्दल साधी दिलगिरीही व्यक्त न करता अडेलतट्टूपणाची भूमिका घेतली आहे. त्यामुळे असहिष्णुतेत मुळातच अव्वल असलेल्या भाजपेयींना आणखी चेव आला आहे. सबनीसांच्या प्रतीकात्मक पुतळ्याची गाढवावरून धिंड काढण्यापासून ‘माफी मागितल्याशिवाय त्यांना संमेलनाच्या व्यासपीठाची पायरीही चढू देणार नाही’, अशी दर्पोक्ती करण्यापर्यंत त्यांनी मजल मारली आहे. संमेलनाध्यपदी निवड झाल्यापासून सबनीस यांनी केलेली बहुतांश विधाने ही बेताल आणि बेमुर्वतखोर म्हणावी अशीच आहेत. त्यामुळे त्यांची बाजू घेण्याचे काहीच कारण नाही. शिवाय कालच्या ‘मी मराठी Live’मधील बातमीनुसार, साहित्य संमेलनाच्या निवडणूक प्रक्रियेमध्येही गैरप्रकार झाले असल्याचे दिसते आहे. राष्ट्रवादी काँग्रेसचे सुप्रीमो शरद पवार हे सबनीसांचा बोलविता धनी आहेत, यावर आम्ही १० नोव्हेंबर रोजी ‘पवार-पुरस्कृत संमेलनाध्यक्ष’ या अग्रलेखातून लिहिले होतेच. पवारांच्या पाठिंब्यामुळेच सबनीस साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष होऊ शकले, ही वस्तुस्थिती आहे. दोन वर्षांपूर्वी पवारांनी असाच ‘सांस्कृतिक इंजिनीअरिंग’चा प्रयोग करून फ. मुं. शिंदे यांच्या गळ्यात संमेलनाध्यक्षपदाची माळ घातली होती. अलीकडच्या काळात मराठा आरक्षणाच्या प्रश्नावरही पवारांनी केलेले अनेक प्रयोग अंगलट आले आहेत. त्यातून बोध न घेता पवारांनी यंदाच्या संमेलनात पुन्हा रस घेतला आहे. गेल्या वर्षी शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या महाराष्ट्र भूषण पुरस्कारावरून निर्माण झालेल्या कलुषित वातावरणावर उतारा म्हणून पवारांनी पुन्हा ‘सांस्कृतिक इंजिनीअरिंग’चा प्रयोग करून सबनीस यांना निवडून आणल्याचे सांगितले जाते. पण ‘लोक माझे सांगाती’ असे उच्चरवाने सांगणाऱ्या आणि सामान्य खेडेगावातल्या ग्रामपंचायतीच्या सरपंचाचीही जन्मकुंडली माहीत असलेल्या पवारांचा सबनीसांविषयीचा अंदाज सपशेल चुकलेला दिसतो. सबनीसांच्या ब्राह्मण असण्याला प्राधान्य देऊन त्यांचे साहित्यिक योगदान लक्षात न घेणाऱ्या पवारांची निवड किती चुकीची होती, हे सबनीसांनी गेल्या काही दिवसांत सिद्ध करून दाखवले आहे. संमेलनाध्यक्षासारखे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक अॅम्बेसेडरचे पद सबनीसांना वर्षभरासाठी मिळाले आहे. पण त्या उच्चासनाचे गांभीर्य समजण्याइतकी शहाणीव त्यांच्याकडे नसल्याने त्यांनी त्या उच्चासनाची उंची खुजी केली आहे. त्यामुळे सध्या देशभर उद्दाम झालेल्या भाजपेयींचे चांगलेच फावले आहे. महाराष्ट्रातील जनमानस शहाणे होण्याऐवजी दिवसेंदिवस कलुषित होत चालले आहे. त्याचा सध्या देशात आणि राज्यात सत्तेत असलेले भाजप सरकार जोरकसपणे फायदा करून घेत आहे. राज्यात सामाजिक-जातीय-राजकीय आणि सांस्कृतिक ध्रुवीकरणाला सुगीचे दिवस आले आहेत. भाजप-राष्ट्रवादी काँग्रेस या दोन राजकीय पक्षांच्या कृपाशीर्वादाने अनेक व्यक्ती-संस्था-संघटना एकमेकांविरुद्ध दंड थोपटत मुजोर प्रवृत्तीचे दर्शन घडवत आहेत. सबनीसांच्या निमित्ताने सध्या महाराष्ट्रात जे काही भयकारी चित्र आकाराला येत आहे, ते पाहून, २००९ सालच्या साहित्य संमेलनाची आठवण झाल्याशिवाय राहत नाही. तेव्हाचे संमेलनाध्यक्ष डॉ. आनंद यादव यांच्या ‘संतसूर्य तुकाराम’ या कादंबरीवरून वाद उकरून काढून अनेक व्यक्ती-संस्था-संघटनांनी असेच आपापले उखळ पांढरे करून घेतले होते. त्यात यादवांचा बळी गेला. त्यांना संमेलनाध्यक्षपदाचा राजीनामा तुकोबांच्या चरणी वाहावा लागला आणि त्यांच्या शिवाय त्या वर्षीचे साहित्य संमेलन महामंडळाने पार पाडले. तेव्हाच्या आततायी वारकरी संघटनांची जागा आता त्यांच्याहून आततायी भाजपेयींनी घेतली आहे आणि आनंद यादवांइतक्याच बेजबादार भूमिकेत आता सबनीस आहेत. नेपथ्याला असलेले साहित्य महामंडळही त्या वेळेप्रमाणेच बोटचेप्या लाचारीची भूमिका पुन्हा पार पाडताना दिसत आहे. हा सारा प्रकार कमालीचा निषेधार्ह आहे. सबनीसांविषयी आधी कोणाला फारशी माहिती नव्हती आणि आता मराठी साहित्यिकांमध्ये किंवा जनमानसामध्ये थोडीही सहानुभूती नसल्याचे दिसते आहेच. आता अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या बाजूने म्हणूनही त्यांचे समर्थन कोणी करू नये असा भीमपराक्रम त्यांनी करून ठेवला आहे. सबनीसांच्या धमक्यांविषयी राष्ट्रवादी काँग्रेसने चिंता व्यक्त केली असली तरी, उद्या सबनीसांचा ‘आनंद यादव’ केला गेला, तर साहित्य संमेलनाची प्रतिष्ठा पुन्हा एकदा मातीमोल करण्याचे पातक त्यांच्याच माथी येणार आहे, हे त्यांनी लक्षात घ्यायला हवे.

झपाटलेला झंझावात

शरद जोशी हे एक वादळ होते. झपाटून टाकणारा झंझावात होता. त्यांनी महाराष्ट्रातल्या शेतकऱ्यांमध्ये एक लढाऊ ऊर्जा निर्माण केली. स्वित्झर्लंडमधील सुखासीन आयुष्याची हमी देणारी मोठ्या पदाची नोकरी सोडून जोशी कोरडवाहू शेती करण्यासाठी १९७७ मध्ये भारतात परतले. सुरुवातीचे दोनेक प्रयोग फसल्यानंतर त्यांनी शेती का परवडत नाही, याचा शोध घेतला. तेव्हा त्यांच्या लक्षात आले की, शेतकऱ्यांचे अर्थशास्त्र हे कंगालांचे अर्थशास्त्र आहे. शासन, धनदांडगे शेतकऱ्याची लूट करत आहेत. मग त्यांनी महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांची एकजूट करण्यासाठी १९८९मध्ये शेतकरी संघटनेची स्थापना केली. आणीबाणीनंतरचा काळ त्यांच्या प्रयत्नांना पूरक ठरला. ऐंशीच्या दशकात त्यांनी केवळ महाराष्ट्रच नाही, तर अख्खा देश शेतकरी आंदोलनाने दणाणून सोडला होता. १९८० ते ९५ ही पंधरा वर्षे शेतकरी आंदोलनाचा सुवर्णकाळ होता. पत्रकार, मध्यमवर्गीय, राज्यकर्ते, प्रशासक, अर्थशास्त्रज्ञ अशा सर्वांनाच शेतीचे अर्थशास्त्र, शेतकऱ्यांच्या समस्या आणि त्यावरचे उपाय समजावून सांगितले. शेतकऱ्यांनाही शेतीचा आतबट्ट्याचा व्यवहार समजावून दिला. त्यातून शेतकऱ्यांचा एल्गार चेतवून राष्ट्रव्यापी चेतना निर्माण झाली. पाहता पाहता लाखो शेतकरी त्यांच्याशी जोडले गेले. त्यांनी पोलिसांच्या लाठ्याकाठ्या अंगावर झेलल्या. मग तो १९८६ मध्ये चांदवडचा अभूतपूर्व महिला मेळावा असो की, लासलगावचे कांदा आंदोलन असो. त्यांनी कांद्याच्या भावासाठी चाकणला बाजर यशस्वीरित्या बंद करून दाखवला. नाशिक जिल्ह्यातील लासलगाव-निफाड भागात कांदा आणि ऊस या पिकांच्या भावासाठी मोठे लढे उभारले, आंदोलने केली, रास्ता रोको-रेल रोको केले. मुंबई-आग्रा हा राष्ट्रीय महामार्ग अनेक दिवस रोखून धरला. शरद जोशींनी नेमकी हेरून शेतकरी समाजातील माणसे उभी केली, त्यांना घडवण्याचे काम केले. खेड्यापाड्यातल्या माणसांना घेऊन चळवळ उभी करणे हे सोपे काम नसते. शेतकी, शेतकरी, शेतमालाचा भाव या प्रश्नांना ऐरणीवर आणून त्याची राज्यकर्त्यांना दखल घ्यायला लावली. शेती हा व्यवसाय आहे, जीवनपद्धती नाही, असे क्रांतिकारी वाटणारे पण थेट वास्तवाला भिडणारे विचार मांडून जोशींनी लढे उभारले. राजकीय पक्षांच्या निवडणूक जाहीरनाम्यात आणि त्यांच्या सरकारी भूमिकांमध्ये या प्रश्नांना स्थान मिळाले. राष्ट्रीय पातळीवर शेतकऱ्यांचे राहणीमान, जीवन, शेतीचा उत्पादन खर्च पोहोचवण्याचे ऐतिहासिक काम जोशी यांनी केले. ‘इंडिया’ आणि ‘भारत’ या संकल्पनेची मांडणी केली. त्यांची शेतीप्रश्नाची मांडणी क्रांतिकारी होती आणि आंदोलनाची व्यूहरचना अतिशय अभिनव होती. शेतकऱ्याच्या शोषणावरच भांडवलाची निर्मिती करणे हे सरकारचे अधिकृत धोरण आहे, हा नवा विचार त्यांनी मांडला. केवळ वैचारिक मांडणी, आर्थिक विश्लेषण करून जोशी थांबले नाहीत. त्याला त्यांनी संघटनेची, व्यूहात्मक आंदोलनाची जोड दिली. लाख लाख शेतकऱ्यांच्या सभा आणि आंदोलने त्यातून उभी राहिली. उत्पादन खर्चावर आधारित भावासाठी अशी आंदोलने तोवर महाराष्ट्राने पाहिली नव्हती. संयुक्त महाराष्ट्राच्या आंदोलनानंतर ग्रामीण भागात सर्वात मोठी कुठली चळवळ उभी राहिली असेल तर ती शरद जोशींच्या शेतकऱ्यांची. जोशी यांचे वक्तृत्व, भाषा, व्यासंग, प्रेरणा विविधांगी होती. त्यांचे इंग्रजी-मराठी भाषेवरचे प्रभुत्व भुरळ घालणारे होते. जागतिक अर्थशास्त्राचा सखोल अभ्यास असलेल्या आणि नंतर भारतातील शेतीच्या अर्थशास्त्राची सैद्धांतिक मांडणी करणाऱ्या जोशींचे नाव त्यांच्या आंदोलनाने केवळ देशातच नाही, तर जगभरात पोहोचवले. भारतीय शेतीच्या दारिद्र्याचे नवे आणि वास्तवाधारित विश्लेषण महात्मा फुले यांच्यानंतर आक्रमकपणे मांडण्याचे काम कोणी केले असेल तर ते जोशी यांनीच. ‘मी मतं मागायला आलो तर जोड्याने मारा’ म्हणणाऱ्या जोशी यांनी १९९४ मध्ये ‘स्वतंत्र भारत’ या नावाने पक्ष काढला. निवडणुका लढवल्या. सुरुवातीची दहा वर्षे ज्या काँग्रेसचे ते तिखट टीकाकार होते, तिच्याच कह्यात ते गेले. नंतर तर त्यांची गाडी भाजपच्याही सावलीतही थांबली. त्यांची राजकीय तटस्थता खिळखिळी झाली, तसे वैचारिक बांधिलकीलाही तडे गेले. पण, थेट शेतकऱ्याशी संवाद साधून त्यांचे प्रश्न समजून घेणे, हा जोशी यांचा विशेष होता. त्यात त्यांनी कधीही मध्यस्थ निर्माण होऊ दिले नाहीत. ते जोशी आणि त्यांच्या संघटनेचे सर्वात मोठे यश होते आणि चारित्र्यही. या चारित्र्याची जपणूक संघटनेच्या काही नेत्यांनी केली नाही, तशी जोशींनीही केली नाही. त्यामुळे ९०नंतर ती निष्प्रभ होत गेली. संघटना अपयशी ठरली असली तरी शेतीच्या दारिद्र्याचे त्यांनी मांडलेले वास्तव, शेतीच्या अवनीतीची त्यांनी केलेली कारणमीमांसा आणि त्यावर सुचवलेल्या उपाययोजना यांचे महत्त्व मात्र कधीही कमी झाले नाही. शेती आहे, तोवर ते कमी होणारही नाही, हीच मिळकत घेऊन हा योद्धा अनंताच्या प्रवासाला निघून गेला आहे.

महाराष्ट्राचे सोमनाथ चटर्जी

म. गांधी यांनी तत्त्वहीन राजकारण, नीतिमत्तारहित व्यापार, कष्टाविना संपत्ती, चारित्र्याविना शिक्षण, मानवतेविना विज्ञान, विवेकहीन सुखोपभोग आणि त्यागरहित भक्ती अशी सात ‘सामाजिक पापकर्मे’ सांगितली आहेत. या पापकर्मांच्या विरोधात लढण्याचे काम कम्युनिस्ट पक्षातील सगळ्या संस्था-संघटना आणि नेते करतात, हे भारतातील कम्युनिस्टांच्या कार्यपद्धतीवरून कुणालाही सहजपणे कळेल. जन्माने बंगाली आणि कर्माने नागपुरी असलेले कॉ. अर्धेंदू भूषण बर्धन हेही त्यापैकीच एक बिनीचे शिलेदार होते. ‘या क्रियावान सा पण्डिता’ असे एक संस्कृतवचन आहे. बर्धन यांचे सबंध आयुष्य या विधानाचा मूर्तिमंत आविष्कार होता. त्यांचा जन्म प. बंगालमधील २५ सप्टेंबर १९२५ चा. पण सरकारी नोकरीत असलेल्या वडलांची चाळीसच्या दशकात नागपूरला बदली झाली आणि नागपूर हीच बर्धन यांची कर्मभूमी झाली. वयाच्या पंधराव्या वर्षी ते कम्युनिस्ट पक्षात सामील झाले. ते साल होते १९३९ आणि बर्धन यांचे तेव्हा वय होते पंधरा. विशेष म्हणजे तेव्हा भारतात कम्युनिस्ट पक्षावर बंदी होती. त्यामुळे पक्षाच्या नावाने उघडपणे कोणतीही गोष्ट करता येत नव्हती. त्यात वडील सरकारी नोकरीत. त्यामुळे पहिला संघर्ष घरातच उभा राहिला. बर्धन यांनी सतराव्या वर्षी घर सोडले आणि ते कम्युनिस्ट पक्षासाठी ‘फुलटायमर’ म्हणून काम करू लागले. अनेक छोट्या-मोठ्या आंदोलनांत सहभागी झाल्यामुळे बर्धन यांना सतत अटक करून तुरुंगात डांबले जाई. पण दोन-तीन महिन्यांत त्यांची सुटका केली जाई. याच काळात बर्धन प्रभावी वक्ता आणि कुशल संघटक म्हणून पुढे आले. नागपुरात राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे मुख्यालय असलेला दक्षिणामूर्ती चौक हा एकेकाळी आरएसएसविरोधी लोकांची वस्ती म्हणून ओळखला जायचा. कारण या भागात हिंदू महासभेचे लोक जास्त प्रमाणात होते. ते गणेशोत्सवात व्याख्याने आयोजित करायचे. त्यात बर्धन यांना नेहमी बोलावले जाई. त्यात बर्धन संघावर सडकून टीका करत. १९५१ साली कम्युनिस्ट पक्षाला कायदेशीर मान्यता मिळाली आणि बर्धन यांच्या राजकारणाला उभारी आली. १९५७च्या निवडणुकीत बर्धन नागपुरातून महाराष्ट्राच्या विधानसभेवर अपक्ष आमदार म्हणून आले. तेव्हा त्यांनी महामहोपाध्याय वा. वि. मिराशी यांच्या सांगण्यावरून कालिदासाचे स्मारक उज्जैन ऐवजी रामटेकलाच व्हायला हवे, यावर विधानसभेत जोरदार भाषण केले. त्याने प्रभावित होऊन तेव्हा मुख्यमंत्री असलेल्या यशवंतराव चव्हाण यांनी त्या कामाला गती दिली. म्हणजे बर्धन हे त्या स्मारकाचे खरे शिल्पकार. विद्यार्थी चळवळीतून बर्धन यांचे नेतृत्व घडले. त्यामुळे त्यांची नाळ शेवटपर्यंत त्या चळवळीशी जोडलेली राहिली. नागपुरातील गिरणी कामगारांच्या मागण्यांसाठी त्यांनी कितीतरी आंदोलनांचे नेतृत्व केले, उपोषणे केली. ऑल इंडिया ट्रेड यूनियन काँग्रेसमध्ये सदस्यापासून अध्यक्षापर्यंत वेगवेगळ्या जबाबदाऱ्या सांभाळल्या. संयुक्त महाराष्ट्राच्या निमिर्तीनंतर म्हणजे १९६७ साली आणि आणीबाणीनंतर म्हणजे १९८० साली आणि जागतिकीकरणाच्या पूर्वसंध्येला म्हणजे १९८९ साली बर्धन यांनी लोकसभेचीही निवडणूक लढवली. पण त्यात त्यांना यश आले नाही. तसाही कुठलाही सच्चा कॉम्रेड केवळ निवडणूक जिंकण्यासाठी सार्वजनिक जीवनात कार्यरत नसतो आणि निवडणूक हरला म्हणून त्याच्या सार्वजनिक कामाची गतीही मंदावत नाही. बर्धन यांचेही तसेच होते. ‘पडलो’ एवढेच घरी सांगून ते दुसऱ्या दिवसापासून नेहमीच्याच उत्साहाने कामाला लागत. या देशात एक दिवस क्रांती होणार आहे आणि ती कामगार-शोषित-शेतकरी-आदिवासीच करणार आहेत, असा प्रत्येक कॉम्रेडला दुर्दम्य आशावाद असतो. बर्धन यांचाही तो होताच. नव्वदच्या दशकात बर्धन दिल्लीला गेले. कम्युनिस्ट पक्षामध्ये उपमहासचिव ते सचिव अशा वेगवेगळ्या जबाबदाऱ्या त्यांनी तत्त्वनिष्ठेने सांभाळल्या. दिल्लीच्या राजकारणात राहूनही आणि इतकी वर्षे कम्युनिस्ट पक्षात राहूनही बर्धन शेवटपर्यंत सिनिक झाले नाहीत. ‘संसदेतील साडपाचशे खासदारांपैकी ३००हून अधिक खासदार करोडपती आहेत, ही परिस्थिती बदलली पाहिजे. मजूर-शेतकरी-कामगार यांच्या न्यायासाठी क्रांती झाली पाहिजे, त्यासाठी साम्यवाद हाच एकमेव मार्ग आहे,’ या निष्ठेवरील त्यांचा विश्वासही कधी ढळला नाही. उतारवयात अनेक कम्युनिस्ट कडवट होतात, पण कॉ. बर्धन यांनी तो मार्ग जाणीवपूर्वक टाळला. सोमनाथ चटर्जींसारखीच त्यांचीही पक्षावरील निष्ठा वादातीत होती. त्यामुळे पक्ष देईल ती जबाबदारी शिरसावंद्य मानून ते काम करत राहिले. स्वत:बद्दल बोलायला बर्धन यांना अजिबात आवडायचे नाही. त्यामुळेच त्यांनी अनेकांनी अनेकदा आग्रह करूनही आत्मचरित्र लिहिले नाही ते नाहीच. भारतीय राजकारणात आजघडीला सामाजिक नीतीमत्ता, सार्वजनिक चारित्र्य, साधी राहणी, व्यक्तीपेक्षा पक्ष मोठा, महत्त्वाकांक्षा न बाळगता निरसलसपणे आपले काम करणे आणि तळागाळातल्या शोषितांचा कळवळा, हे फक्त कम्युनिस्ट पक्षातील नेत्यांमध्येच दिसते. त्यातील एक आघाडीचे शिलेदार असलेले कॉम्रेड बर्धन हे ‘महाराष्ट्राचे सोमनाथ चटर्जी’ होते!

आनंदयात्री

मंगेश पाडगावकर यांच्या निधनाने महाराष्ट्रातील नवथर तरुणांच्या, मध्यमवर्गीय प्रौढांच्या, एकेकाळी त्यांच्या कविता वाचून प्रेमात पडलेल्यांच्या वा प्रेमात पडल्यावर त्यांच्या कविता वाचलेल्या वयोवृद्धांच्या आणि प्रेम हाच जगण्याचा एकमात्र विषय मानणाऱ्यांच्या काळजाचा एकतरी ठोका चुकला असेल. महाराष्ट्रातल्या तीन-चार पिढ्यांना आनंद देण्याचे, त्यांच्या प्रेमाची लज्जत वाढवण्याचे काम पाडगावकरांनी केले. जगण्यावर निस्सीम भक्ती करत आणि जगण्याचेच बोलगाणे गात पाडगावकर आयुष्यभर जगले, वागले आणि तशाच त्यांनी कविताही लिहिल्या. ते मराठीतले खरेखुरे आणि बहुधा एकमेव आनंदयात्री कवी होते. साधारणपणे पावणेसहा फुट उंची, गोरा वर्ण, नीटनेटकी वेशभूषा, जाड भिंगांचा चश्मा आणि अखंड गप्पा ही कवी आणि माणूस पाडगावकरांची प्रमुख वैशिष्ट्ये होती. आणि त्यांची बुल्गानीन दाढीही. पन्नासच्या दशकात बुल्गानीन म्हणून रशियाचे एक पंतप्रधान होते. त्यांची वैशिष्ट्यपूर्ण दाढी पाडगावकरांनी स्वीकारली. ती त्यांना इतकी फिट झाली की, पुढे ती ‘पाडगावकरांची दाढी’ म्हणूनच प्रसिद्ध झाली. उलट बुल्गानीन यांच्या दाढीविषयी बोलताना ‘बुल्गानीन अशी पाडगावकरांसारखी दाढी ठेवायचे!’ असे गमतीने सांगितले जाऊ लागले. वयाच्या ऐंशीनंतर अतिशय तरळ प्रेमकविता सुचणाऱ्या या कवीला प्रतिभावंतच म्हणायला हवे. पाडगावकर हा माणूस जगण्यावर नितांत प्रेम करणारा होता. जगण्याचा उत्सव सतत साजरा करत राहणे, हेच त्यांनी आपल्या आयुष्याचे ध्येय मानले होते. पाडगावकरांनी आपल्या आयुष्यात  दाहक अनुभवही घेतले. पण ती दाहकता, कटुता त्यांच्या बोलण्या-वागण्यात कधीही येत नसे. इतरांना फक्त आनंद द्यायचा, एवढेच एक ब्रीद त्यांनी आयुष्यभर जपले. ते माणसांचे गाणे गात राहिले. आणि तेच त्यांच्या लोकप्रियतेचे गमक आहे. पाडगावकर शालेय वयातच कविता लिहायला लागले. ‘धारानृत्य’ हा त्यांचा पहिला कवितासंग्रह १९५० साली प्रकाशित झाला, तर ‘अखेरची वही’ हा शेवटचा कवितासंग्रह २०१३ साली प्रकाशित झाला. म्हणजे जवळपास ६३ वर्षे पाडगावकरांनी सातत्याने कविता लिहिली. कारण त्यांना माणूस समजून घेण्यात अनिवार कुतूहल होते, पण इतकी वर्षे सातत्याने माणसांविषयी कविता लिहून मला माणूस कळला आहे, असे पाडगावकर कधी म्हणाले नाहीत. मोठ्यांसाठी २८ कवितासंग्रह (त्यात मीरा, कबीर, सूरदास यांच्या रचनांचे मराठी अनुवादही आहेत.) आणि मुलांसाठी १० बालकवितासंग्रह असे एकंदर ३८ कवितासंग्रह पाडगावकरांनी लिहिले. ‘सलाम’, ‘बोलगाणी’, ‘जिप्सी’, ‘गझल’, ‘तुझे गीत गाण्यासाठी’ हे त्यांचे कवितासंग्रह प्रचंड लोकप्रिय ठरले. पाडगावकरांनी बहुतांश प्रेमकविता लिहिली असली तरी ‘सलाम’मध्ये उपरोध व उपहास, ‘उदासबोध’मध्ये विडंबन आणि ‘बोलगाणी’मधील लयबद्धता हे त्यांनी जाणीवपूर्वक केलेले प्रयोग आहेत. पाडगावकरांना शालेय वयात सक्तीने ‘बायबल’ शिकावे लागले. तारुण्याच्या उंबरठ्यावर त्यांच्यावर ओशोंचा प्रभाव पडला, पण पाडगावकर कुणाच्या झेंड्याखाली गेले नाहीत. त्यांनी त्यांची बोलगाणी लिहिणारा कवी ही ओळख संपू दिली नाही. कुठल्याही राजकीय विचारधारेशी बांधीलकी न मानताही आनंदाने, जगण्याचा उत्सव साजरा करत जगता येते, त्यातही आनंद असतो, हे पाडगावकर यांनी त्यांच्या जगण्यातून आणि कवितेतून दाखवून दिले. पाडगावकरांनी कवितेशिवाय इतर लेखन मोजकेच केले. शेक्सपिअरच्या ‘द टेम्पेस्ट’, ‘ज्युलिअस सीझर’ आणि ‘रोमिओ अँड ज्युलिअेट’ या तीन नाटकांचे मुळाबरहुकूम भाषांतर केले. बायबलच्या नव्या कराराचे आणि कमला सुब्रमण्यम यांच्या दोन खंडी महाभारताचेही मराठी भाषांतर केले. याशिवाय त्यांची गद्यलेखनाची ‘निंबोणीच्या झाडामागे’, ‘चिंतन’, ‘स्नेहगाथा’, ‘शोध कवितेचा’, ‘आले मेघ भरून’, ‘असे होते गांधीजी’ अशी सहा पुस्तके प्रकाशित झाली, पण पाडगावकरांची खरी ओळख ही कवी म्हणूनच राहिली, यापुढेही राहील. असा आणि इतका समरस झालेला दुसरा कविमाणूस महाराष्ट्रात दाखवता येणार नाही. अशा प्रकारच्या जगण्याविषयी फारसे बरे बोलण्याचे दिवस आता राहिले नाहीत आणि तशा जगण्याची सोयही राहिली नाही. त्यामुळे आजच्या-उद्याच्या पिढ्यांना पाडगावकरांची थोरवी अनुभवता येणार नाही, पण त्यांच्या कविता मात्र त्यांना भावतील, आवडतील. नवथर प्रेमिकांचे पाडगावकर अजून कैक वर्षे आवडते कवी राहतील. ते कवी म्हणून प्रसिद्ध पावू लागले होते, तेव्हा ‘शीळ’वाल्या ना. घ. देशपांडे यांनी त्यांना एक महत्त्वाचा कानमंत्र दिला होता - ‘कविता जर अनेक अंगांनी फुलायची असेल, तर कवितेशिवायच्या इतर सर्व वाटा बंद केल्या पाहिजेत.’ पाडगावकरांनी नाघंचा हा सल्ला जवळपास आयुष्यभर प्रमाण मानला. त्यामुळेच ते इतकी वर्षे सातत्याने कविता लिहू शकले. पाडगावकरांनी स्वत:चा शिष्यसंप्रदाय निर्माण केला नाही. पण त्यांना द्रोणाचार्य आणि स्वत:ला एकलव्य मानणाऱ्यांचा महाराष्ट्रात नंतर बराच सुकाळ झाला. या लोकांनी पाडगावकरांचेच शब्द उलटेपालटे फिरून त्यांची स्वत:च्या कविता म्हणून नव्याने नाणी पाडली. ‘लिज्जत’ पापडसाठी पाडगावकरांनी अनेक वर्षे पावसावर कविता लिहिली. पावसाळा सुरू झाला की, वर्तमानपत्रात लिज्जड पापडची पाडगावकरांच्या नव्या कोऱ्या कवितेसह जाहिरात हा एकेकाळी अनेकांच्या औत्सुक्याचा विषय झाला होता. नंतर तो चेष्टेचाही होत गेला. विंदा करंदीकर, वसंत बापट आणि मंगेश पाडगावकर या त्रिकुटाने महाराष्ट्रभर कवितावाचनाचे कार्यक्रम करून कवितेला लोकाश्रय मिळवून दिला. गद्यकविता लयीत म्हटल्या तर त्या लोकांना आवडतात, हे त्यांनी सिद्ध करून दाखवले, पण दिलीप चित्रे यांच्यासारख्या लघुनियतकालिकांच्या परंपरेतील कवीने ‘करंदीकार-बापट-पाडगावकर यांनी कवितेचे बघे निर्माण केले... कवितेची प्रतिमा न उंचावता फक्त कवीचीच प्रतिमा उंचावली,’ अशी टीका त्यावर केली. साठीच्या दशकानंतर लोकप्रिय ते सर्व त्याज्य ही विचारसरणी बळावत गेल्याने अशी टीका होणे क्रमप्राप्त होते. ती काही प्रमाणात रास्तही आहे, पण लोकप्रिय कवीचीही समाजाला अभिजात कवींइतकीच गरज असते, हे नाकारून चालणार नाही. पाडगावकरांना अभिजात होण्याची महत्त्वाकांक्षा नव्हती आणि बाजारू होण्याचा सोसही नव्हता. समाजातल्या एका मोठा समूहाच्या भावभावनांना हात घालणाऱ्या कविता लिहिणे, एवढेच पाडगावकर करू शकत होते आणि तेच त्यांनी केले. बा. भ. बोरकर, कुसुमाग्रज आणि ना. घ. देशपांडे यांची बहुतांश कविता पाडगावकरांना वयाच्या ८०व्या वर्षापर्यंत तोंडपाठ होती. आपल्या आधीच्या पिढीतल्या कवींच्या कविता अशा मुखोद्गत असलेले आणि आपल्या समकालीन कवींविषयी सजग असलेले पाडगावकर हे कवी म्हणून निदान लोकप्रियतेच्या बाबतीत तरी मोठेच होते. त्यांच्या कवितासंग्रहाच्या किमान दोन ते कमाल पंचवीस आवृत्त्या प्रकाशित झाल्या आहेत. अशी आणि इतकी वाचकप्रियता लाभलेला कवी महाराष्ट्रात निदान नजीकच्या काळात तरी निर्माण होण्याची शक्यता कमीच आहे. तोवर जगण्याचे बोलगाणे गाण्यासाठी, प्रेमाच्या आणा-भाका घेण्यासाठी आणि भवतालाकडे निर्मळ दृष्टीने पाहण्यासाठी पाडगावकरांशिवाय महाराष्ट्राला पर्याय नाही.